- معماری اسلامی
فصل جدیدی در دورۀ اسلامی آغاز گردید که در این میان ایجاد ساختمان های مذهبی قابل توجه است. هنرهای ایرانی مانند خوشنویسی، گچ کاری و موزاییک کاری در این عصر با سبک اسلامی گره خورد. معماری اسلامی و دکوراسیون ساختمان از جمله ابزارهای زیبا برای بیان این امر می باشد. دکوراسیون چندان هم در انواع دیگر معماری نقش مهمی ایفا نمی کند.
کاوش های باستان شناسی، اسناد کافی در حمایت از آثار معماری ساسانی در معماری دوره اسلامی ارائه کرده اند. با توجه به طبقه بندی ارائه شده توسط محمد زکی حسین، دوره چهارم معماری ایران (از قرن 15 تا 17) درخشان ترین دوره است. بناهای مختلفی از جمله مساجد، آرامگاه ها، بازارها، پل ها و کاخ ها عمدتاً از این دوره باقی مانده است. در معماری سنتی ایرانی، خزانه نیم دایره و بیضی شکل ظاهر شد و ایرانیان مهارت فوق العادۀ خود را در ساخت گنبد عظیم به نمایش گذاشتند. گنبد به طور عمده در ساختار بازارها و مساجد و به ویژه در ساختمان های تاریخی اصفهان دیده می شود. گنبد ایرانی به دلیل ابعاد، نسبت عناصر، زیبایی فرم و گردی ساقۀ گنبد شناخته شده است. سطوح بیرونی گنبد، عمدتاً از موزاییک پوشانده شده است که نمایانگر یک دیدگاه جادویی می باشد.
به گفتۀ دکتر Huff، باستان شناس آلمانی، عنصر غالب در معماری گنبد، شبیه به خود ایران است. او معتقد است وقتی در فضای این معماری قرار می گیریم ساختمان، ایرانی – اسلامی به نظر می رسد. اولین عناصر این نوع معماری سالن های بزرگ و گنبدهای عظیم هستند که بلافاصله توجه افراد را به خود جلب می نمایند. هنر کاشی کاری برای تزئین انواع ایوان، گنبد و پورتال مورد استفاده قرار گرفته و هر بخش از این تزئینات در نوع خود یک قطعۀ باشکوه از نقاشی می باشد که بسیار جالب است.
پروفسور A.U. Pope، که مطالعات گسترده ای در مورد ساختمان های باستانی ایرانی و اسلامی انجام داده اند؛ معتقد بودند: "هنر عالی ایران به خصوص معماری، چه در دورۀ قبل از اسلام و چه دورۀ بعد از اسلام همواره نمایان و شاخص بوده است.
آثار معماری ایرانی – اسلامی بسیار متنوع می باشند. در حال حاضر نمونه های مختلف و با ارزشی از چنین بناهای تاریخی در شهرهای کوچک و بزرگ ایران باقی مانده است. یکی از غنی ترین مراکز هنری ایران، اصفهان می باشد. در برخی از آثار هنری در اصفهان، از جمله درب ها، می توان هفت هنر معروف نازک کاری، طلاکاری، منبت کاری، مشبک کاری، خاتم کاری، مفرغ کاری و نقاشی را یک جا مشاهده کرد. درب های تزئین شده در ساختمان های مختلف مذهبی در ایران، نجف، کربلا، دمشق و دیگر شهرهای مقدس جهان اسلام وجود دارند. حتی به دلیل ارزش هنری بالا، از برخی از این درب ها در موزه های بزرگ داخلی و خارجی نگهداری می شود. از جمله این آثار در حرم اما رضا، امام هشتم شیعیان در مشهد، حرم فاطمه معصومه (حضرت معصومه) در قم، حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری، و حرم شاه چراغ در شیراز و همچنین مساجد پر زرق و برق متعدد وجود دارد که مناظر شگفت آور و بی نظیری برای بازدید کننده ایجاد نموده اند.
حرم امام رضا، متشکل از 33 ساختمان است که در طول 5 قرن تجسم معماری ایرانی – اسلامی بوده است. سالن ها، رواق، ایوان، مناره ها جزیی از ساختمان های مذهبی و مساجد هستند که با تعداد زیادی از هنر مانند کاشی کاری، خاتم کاری، آینه کاری، کنده کاری با گچ، کنده کاری با سنگ، نقاشی، تذهیب و مقرنس تزئین شده تزئین شده اند. مقرنس نوعی از تزئینات طراحی اسلامی است که شامل ترکیبی از اشکال سه بعدی، شش گوشه و... است که برای دکوراسیون مساجد از آن بهره می گیرند. متریال آن می تواند از سفال (ترا-کوتا)، گچ و یا کاشی باشد.
ارزش و احترامی که مردم ایران برای رهبران مذهبی خود قائل بودند، عمیقاً در معماری سنتی و اسلامی آنها نفوذ کرده است. هنرمندان اسلامی همواره در معماری داخلی و خارجی از جمله گنبدها و مناره های اماکن مذهبی از بهترین تزئینات کاشی و زیباترین رنگ ها استفاده کرده اند. در دورۀ اسلامی، کاخ ها، پل ها و باغ های زیادی هم ساخته شده که در شهرهای مختلف ایران از جمله اصفهان بازسازی شده اند. بناهای تاریخی اصفهان اینقدر متعدد است که امروزه آن را به عنوان موزۀ عظیمی از آثار هنری یاد می کنند.
مسافران خارجی از اصفهان با نام (نصف جهان) یاد می کنند. سر ژان شاردن (Sir Jean Chardin) (161713) یک ناظر قابل اعتماد فرانسوی و مسافری که در دورۀ صفوی سال 1666 به اصفهان سفر کرده بود؛ گفت: "شهر اصفهان 164 مسجد، 48 مدرسه، 182 کاروانسرا و 373 حمام دارد.
میدان مربع شکل بزرگ در اصفهان به نام میدان نقش جهان، شامل یک کهکشان از آثار بسیار عالی معماری ایران است. این میدان مربعی که هم اکنون در مرکز شهر اصفهان قرار دارد توسط باستان شناسان، از نظر سبک معماری، ابعاد و شکوه و جلال به عنوان جهان منحصر به فرد توصیف شده است.
بدون شک بعد از قرن 16، چنین میدانی نه در ایران و نه در دیگر کشورهای جهان ساخته نشده است. این پدیدۀ منحصر به فرد از هنر و معماری توسط معماران با تجربه و خلاق ایران خلق شده است.
معروف ترین آثار میدان نقش جهان، مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد شیخ لطف الله، عالی قاپو و آل کاخ (مقر دولت) که با شکوه و جلال در شمال، شرق و غرب میدان جایگذاری شده اند. در سمت جنوبی میدان، به بازار بزرگ اصفهان می رسیم که یکی از زیباترین و جذاب ترین بازارها می باشد. دوره صفوی (1491-1722)
آثار معماری اصفهان، در مقایسه با دیگر شاهکارهای معماری ایران در کشورهای غربی بهتر شناخته شده است. بازرگانان خارجی و مسافران پس از بازدید از آثار زیبایی که در سفر به اصفهان مشاهده نموده اند؛ یاد می کنند. در طول قرن اخیر، از سراسر جهان بیش از حد، بسیاری از ایرانشناسان معروف و باستان شناسان به ایران سفر و مطالعات عمیق تر در مورد آثار معماری اصفهان انجام شده است. به عنوان مثال بعد از این پژوهش ها استودیو ساچ (such- studies) کتاب و مقالات متعددی در ارتباط با هنر اسلامی- ایرانی، به ویژه معماری آماده و منتشر نمود.
مسجد شاه (مسجد امام): در سال 1612 آغاز و با وجود بی صبری شاه عباس ساخت آن تا سال 1638 ادامه داشت. این مسجد در میان بزرگ ترین ساختمان جهان، نشان دهندۀ عظمت و شکوه و جلال است.
در طراحی و ساخت گنبد، مناره، ایوان، سالن ها، شبستان و محراب این مسجد، از معماران ایرانی استفاده شده که نهایت علم و هنر خود را به خرج داده اند. کتیبه های مسجد بر روی کاشی های رنگی توسط معروف ترین خوشنویسان دورۀ صفوی نگاشته شده است.
گنبد عظیم مسجد از نوع دو پوسته است که در بالاترین نقطۀ بیرونی ارتفاع آن به 54 متر می رسد. پوشش داخلی و خارجی آن را برای زیبایی با کاشی های ساده و الگو دار تزئین نموده اند.
مسجد شیخ لطف الله (1601-1628): یکی از زیباترین آثار معماری ایران است. این مسجد در سمت شرق میدان نقش جهان واقع شده است. طرح ها و رنگ های به کار رفته در موزاییک گنبد از زیباترین رنگ های موجود در معماری ایران می باشد.
با توجه به تحقیقات پروفسور A.U. Pope، هیچ نقطۀ ضعفی در این بنا وجود ندارد. برنامه ریزی و طراحی آن بسیار قوی و جذاب است. این ساختمان متشکل از ترکیباتی نشان دهندۀ هیجان و شور و شوق، آرامش و استراحت که در عین با شکوهی، سرچشمه ای از ایمان مذهبی و الهام الهی است.
مسجد جامع (مسجد جمعه): یکی دیگر از کارهای معماری با ارزش از دورۀ اسلام است که تجارب بیش از نهصد سال و خلاقیت معماری ایرانی را به نمایش می گذارد. سی کتیبۀ تاریخی همراه با جزئیات از جمله طراحی این مسجد می باشد.
به غیر از باستان شناسان ایرانی، برخی از باستان شناسان اروپایی مانند A.U. Pope، آندره گدار، مایرون اسمیت و... مطالعات گسترده ای در مورد جنبه های مختلف معماری و دکوراسیون مسجد جامع اصفهان انجام دادند. نتیجۀ این تحقیقات، نگارش و انتشار چندین کتاب و مقالات علمی تخصصی در مورد معماری شگفت انگیز این مسجد بوده است.
این مسجد بازسازی شده و چندین بار توسط چندین نسل از هنرمندان و معماران تغییر یافته است. مهارت سازندگان به خوبی در کاشی کاری و موزاییک کاری مشهود است. کاشی ها با طرح های گل اسلیمی و عباراتی از قرآن کریم تزئین شده اند.
- تزئینات و متریال در معماری ایرانی اسلامی
-کاشی کاری:
شکوه و جلال و زیبایی های معماری مساجد ایران متعلق به کاشی کاری و هنر کاشی کاران آن است. ساخت کاشی و کاشی کاری در میان هنرهای ایران، یکی از جذاب ترین ها و دیدنی ترین ها است که در کاشی کاری مساجد و ساختمان های تاریخی ایران به اوج خود رسیده است.
کاشی ها در اصفهان، کاشان و ری ساخته می شدند که تجارت فردی و شاخصی بوده است. کاشی ها در انواع مختلف رنگ آمیزی و تزئین می شدند. در آرایش و تزئین مساجد از کاشی های متعددی استفاده می شد. کاشی منقش به گل اسلیمی و عبارات قرآن کریم در خوشنویسی های مختلف ثلث، نستعلیق، خط کوفی و... در عربستان شناخته شد و همگی بر روی کاشی هایی به رنگ آبی لاجوردی و رنگ های دیگر کار می شد. کاشی های مورد استفاده در ساختمان های غیر مذهبی با گل روشن تر و نقوش حیوانی و انسانی تزئین می شدند.
توسعۀ معماری ایران را می توان در مساجد شهرهای دیگری نیز مانند مسجد جامع نائین (اواسط قرن دهم م)، مسجد جامع اردستان (حدود 1180)، مسجد جامع زواره (1153)، مسجد جامع گلپایگان (قرن 12 م) و مساجد تاریخی تبریز و یزد یافت.
-گچ کاری:
گچ بری یکی دیگر از آرایه های تزئینی معماری ایران است. معماران دورۀ اسلامی در هنر گچ بری بی نظیر بودند.
یک نمونۀ برجسته از گچ کاری که با دقت فوق العاده صورت گرفته، در محراب مسجد نائین مشاهده شده است. این گچ بری متعلق به قرن دهم میلادی و قرن اول دورۀ سلجوق می باشد. اکثر محراب ها در سال های (1000-1157) میلادی، دارای زیباترین تزئینات هستند.
سنگ و گچ کاری، نقش مهمی در دکوراسیون داخلی و خارجی ساختمان های دورۀ سلجوقی ایفا نموده اند. نمونه های قابل توجه این هنر، کتیبه های منقش به خط کوفی و یا خط با شکوه نستعلیق متعلق به مساجد هستند. گچ بری و سنگ بری از تکنیک های معماری دورۀ سلجوقی است که می توان در اکثر ساختمان ها و بناهای تاریخی قرن 12 میلادی مشاهده کرد. محراب های تزئین شده با این هنر، محراب مسجد جامع قزوین (1116 م) و مسجد جامع اردستان (1160 م) هستند که از نمونه های بسیار ارزشمند هنر کنده کاری گچ می باشند. در دورۀ سلجوقی، هنر گچ کاری و سنگ کاری نه تنها در تزئینات مساجد، بلکه برای کاخ ها و خانه های اشراف و با تم های مختلف از مناظر صحنه های شکار شاهان همراه با درباریان و شاهزادگان استفاده شد.
تکنیک های دکوراسیون سلجوقی تا زمان وارد شدن روش جدید دورۀ مغول بسیار مورد استفاده قرار گرفت. این روش دکوراسیون مغول را می توان در برخی از سازه های آذربایجان مشاهده کرد. یک نمونۀ خوب از کنده کاری مغولی در مدرسۀ حیدریه (مسجد)، قزوین (اوایل قرن دوازدهم) باقی مانده است.
قدرت و اشراف این هنر، کنده کاری گچ است. احتمالاً بهترین نمونۀ محراب، محراب مسجد جامع اصفهان است که در 1310 میلادی ساخته شده است. این محراب توسط باستان شناسان برای دورۀ سلطنت اولیایتو (Ulyaitu)یا اولجایتو تخمین زده شده است.
علاوه بر ساختارهای مذهبی، تعدادی از خانه های قدیمی در شهرهای مختلف ایران که با کنده کاری گچ منحصر به فرد تزئین شده بودند، در حال حاضر به عنوان ساختمان های تاریخی حفظ شده و وجود دارد.
مناسب بودن آجر برای نما، دلیل اصلی برای گسترش استفاده از این متریال در تزئینات ساختمان های ایران داشته است.
گچ کاری روی نما با استفاده از کنده کاری، قالب ریزی و نقاشی به یکی از عناصر تزئینی اصلی معماری ایرانی مبدل شد که دارای سابقه ای طولانی از توسعه می باشد. انواع دکوراسیون گچی توسط معماران ایرانی از حدود 2000 سال پیش آزمایش شده است.
-آینه کاری:
آینه کاری یکی دیگر از عناصر تزئینی سازه ایران در طول دورۀ اسلامی است. بهترین نمونه ها از آینه کاری ماهرانه در ساختمان های مذهبی مشهد، شیراز، قم و ری دیده می شود. این روش با شکوه در کاخ ها و خانه های سنتی نیز استفاده می شد. همچنین استفاده از آینه کاری، برای زیر گنبدها، مناره ها و برج ها نیز از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.
-مناره ها:
مناره یک ساختمان باریک با ساختار بلند (برج مانند) می باشد که در هر دو طرف گنبد مسجد و یا گنبد ساختمان های مذهبی قرار می گیرد. برخی از مناره ها، به طور مستقل ساخته شده اند. قدیمی ترین منارۀ شناخته شده در ایران، آتشکدۀ میل اژدها (MIL-I-Ajdaha)، می باشد که در طول دورۀ اشکانیان در نورآباد ممسنی در استان
فارس با هدف هدایت کاروان ساخته شده است. در گذشته از مناره ها به عنوان راهنمای مسیر استفاده می شد. کاروان در حال حرکت در فلات گستردۀ ایران، می توانست راه خود را در بیابان بی پایان و دشت گسترده تنها با نشانه ها و میانگین های راه یابی یعنی مناره ها پیدا کند.
مناره ها، نشانه هایی از کاروانسراهای نزدیک، شهرها و یا مسافرخانه ها بودند. مناره های ساخته شده در امتداد خط ساحلی و بنادر اصلی خلیج فارس، به عنوان خانه های نور ایفای نقش می کردند. کاروان های زمینی و یا دریایی هنگام ورود یا خروج به ایران، هنگام مواجه شدن با دزدان دریایی در این مناره ها آتش می ساختند و یا با دود نشانه می دادند.
در دورۀ اسلامی، مناره ها مدت کوتاهی پس از مساجد، ظاهر گشتند. مناره های مساجد اغلب با کاشی پوشانده می شد اما بعدها معماران به این نتیجه رسیدند که تزئینات آجری به تنهایی خود بسیار زیبا و هنرمندانه است.
بهترین و بلندترین منارۀ ایران در اصفهان و شهرهای خاصی در کویر ایستاده اند. آجرکاری به عنوان هنر تزئینی معماری ایرانی در بسیاری از سازه های باستانی، برج ها و مناره ها به بالاترین پیروزی رسیده و بیشترین توسعه را داشته است.
Sir Edwin Lutyer در شرح آجرکاری هنرمندان ایران می گوید: "هرگز نباید از کار آجر ایران صحبت کنید؛ مگر به طور عمده از سحر و جادوی هنر آجرکاری ایران. تنوع بی پایان از قوس و طاق های متقاطع با اشکال هیجان انگیز، همگی از ذوق هنری معماران آجر کار ایران ناشی شده است."
کیفیت و مهارت آجرکاری ایران را می توان در آثار آنها مشاهده کرد که بسیار متمایز است با سبک معماری غرب. در مجموع 12 منارۀ بلند و باریک در منطقۀ اصفهان زنده مانده اند؛ که در معماری و زیبایی خود، منحصر به فرد هستند. اما مناره های کمی باقی مانده که از خشت و گل ساخته شده باشد.
تاریخ ساخت برخی از مناره های آجری در کتیبه های خود نگاشته شده مثلاً: مناره چهل دختران اصفهان متعلق به سال 1107میلادی، مناره گوشخانه اصفهان در قرن 15 و مناره دماغان متعلق به سال 1209 میلادی می باشند.
ساخت و ساز برج آجری بزرگ نشان دهندۀ یکی دیگر از جنبه های خلاقیت معماری ایرانی است. گنبد قابوس یکی از بزرگ ترین و زیباترین برج های آجری ایران می باشد که حدود هزار سال پیش ساخته شده است و در حال حاضر در شرایط کاملاً خوب است. گنبد قابوس (آرامگاه قابوس ابن وَشمگیر) زیر سایه های کوه های البرز شرقی، رو به وسعت جلگه های آسیا، یک شاهکار معماری فوق العاده است. ارتفاع آن 167 فوت و با اضافه کردن زیرزمین به ارتفاع 35 فوت در سال 1006 میلادی ساخته شده و اولین و رساترین از سری پنجاه برج به یاد ماندنی که هنوز ایستاده اند، می باشد. برج طغرل نزدیک ری (1139 م) و برج بسطام (1314 م) در میان این برج ها هستند و هریک نمایندۀ یک شاهکار معماری با آجر هستند.
