عید قربان از این پس برای همه ی مسلمانان جهان با خاطره یی تلخ همراه خواهد بود؛ خاطره ی قربانی شدن هزاران زایر در اوج مظلومیت و در حالی که برای انجام مناسک دینی خود، در سرزمین وحی مهمان خدا بودند. صبح دیروز پنجشنبه و در حالی که حاجیان برای انجام مراسم رمی جمرات(پرتاب سنگ به نماد شیطان) در سرزمین منا حضور داشتند، بسته شدن 2 معبر اصلی عبور و مرور از سوی نیروهای عربستان سعودی باعث تلاقی مسیر چند گروه از زایران و ازدحام شدید جمعیت شد؛ حادثه یی که رسیدگی نشدن به موقع به آن و ضعف و نبود هماهنگی کافی از سوی نیروهای سعودی، کشته و زخمی شدن بیش از سه هزار زایر را در پی داشت که متاسفانه در این میان دست کم 131 حاجی ایرانی هم جان به جان آفرین تسلیم کردند. در پی این حادثه، آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب، سه روز عزای عمومی در کشور اعلام کردند. «حسن روحانی» رییس جمهوری نیز که برای شرکت در اجلاس سالانه ی سازمان ملل متحد در نیویورک به سر می برد، ضمن ابراز تسلیت و همدردی با بازماندگان و مردم ایران، دستور رسیدگی سریع هیات دولت به این حادثه را صادر کرد. رییس جمهوری همچنین در جمع خبرنگاران اعلام کرد دولت عربستان سعودی باید مسوولیت این حادثه را بپذیرد. اتحادیه ی اروپا و «بان کی مون» دبیرکل سازمان ملل نیز این حادثه را به کشورهای اسلامی و بازماندگان تسلیت گفتند. این حادثه در حالی اتفاق افتاد که از ابتدای آغاز موسم حج، واقعه های تلخ و تامل برانگیز مشابهی، جان باختن حدود 200 زایر را در بر داشت. در روز 20 شهریور سقوط جرثقیل چند تنی در محوطه ی اصلی مسجدالحرام، کشتار خونینی را رقم زد و طی روزهای بعد نیز، سقوط یک پنکه ی سقفی در صفا و مروه(یکی از پر رفت و آمدترین معبرهای زایران خانه ی خدا)، آتش سوزی در هتلی پانزده طبقه و بسته شدن درب های قطاری که زایران را جابجا می کرد، مجروح شدن چند تن از زایران را در پی داشت. در ادامه به چند نکته در این خصوص اشاره خواهیم کرد: 1. کنگره ی حج یکی از پرازدحام ترین تجمع های انسانی در جهان است. بیش از یک میلیون مسلمان هر ساله در این مراسم بزرگ شرکت می کنند. بنابراین برگزاری مراسمی در این سطح نیازمند هماهنگی و نظم زیاد و دقیقی است که عربستان سعودی طی سال های اخیر بارها اثبات کرده به خوبی از عهده ی آن برنمی آید. این نخستین بار نیست که کشته شدن تعداد زیادی از زایران (بویژه در منا)، مراسم حج را زیر تاثیر قرار می دهد. مساله ی ازدحام حجاج در منا و ناتوانی نیروهای سعودی در راهنمایی و هماهنگی درست آن ها، در گذشته نیز حادثه ساز بوده است. در حادثه یی مشابه در سال 1994 میلادی، 270 حاجی در منطقه ی رمی جمرات از بین رفتند. در سال 1997 نیز نزدیک 343 حاجی بدلیل وقوع آتش سوزی سنگین در چادرهای اسکان حاجیان در منا و ازدحام ناشی از آن جان باختند. در سال 1998 نیز بر اثر ازدحام جمعیت، 100 حاجی در منا جان باختند. این حادثه طی سال های اخیر نیز تکرار شد و در سال های 2004 و 2006، به ترتیب 250 و 300 حاجی در منا جان خود را از دست دادند. با در نظر گرفتن آمار کشتگان حادثه ی دیروز، خونبارترین حادثه در منا را می توان مربوط به سال 1990 دانست. در این حادثه که در اثر ازدحام شدید جمعیت در تونل منا رخ داد بیش از 1400 زایر کشته شدند. 2. نکته ی تامل برانگیز در خصوص همه ی این حادثه ها این است که دولت عربستان سعودی هرگز مسوولیت مستقیم هیچ یک از آن ها را نپذیرفته است. تا جایی که در حادثه ی دیروز نیز مقام های سعودی، علت حادثه را ازدحام شدید و تبعیت نکردن حجاج از دستورهای داده شده و تداخل حرکت حجاج اعلام کردند. حتی «خالد بن عبدالعزیز الفالح» وزیر بهداشت عربستان سعودی در سخنانی این حادثه را قضا و قدر الهی عنوان کرد و بی نظمی حجاج را دلیل اصلی وقوع آن دانست. اظهار نظرهای مشابه مقام های سعودی در حالی است که عربستان همواره خود را اصلح ترین کشور برای اداره ی «حرمین شریفین» عنوان کرده و همیشه در مقابل پیشنهاد کمک برای اداره ی هرچه بهتر حج مقاومت کرده و آن را دخالت در امور این کشور عنوان کرده است. 3. حضور میلیونی مسلمانان در مکه برای انجام مناسک حج و اصرار عربستان بر مدیریت مستقل و بدون دخالت این کنگره ی بزرگ، مستلزم آمادگی کامل و مدیریت بحران بسیار دقیق از سوی این کشور است. بویژه که درآمد سالانه ی عربستان سعودی از حج، مبلغی نزدیک به 8 میلیارد و 500 میلیون دلار است. این کشور موظف است علاوه بر گماردن نیروهای کافی در راستای راهنمایی، هماهنگ کردن و خدمت رسانی به حجاج خانه ی خدا، ظرفیت خود در مدیریت بحران در صورت وقوع حادثه را بالا ببرد. این در حالی است که طبق گزارش های رسیده، نیروهای عربستانی خود با بستن معبرهای عبور و مرور حجاج عامل بوجود آمدن این حادثه شدند. نکته ی دیگر اینکه بر اساس بسیاری از گزارش ها امسال عربستان سعودی نیروهای مسوول رسیدگی به انجام امور حج را تا درصد زیادی کاهش داده است و در حالی که در سال های گذشته بیش از 60 هزار نفر به این مسوولیت گمارده می شدند، امسال تنها 20 هزار نیرو مسوولیت هماهنگی حج را بر عهده داشتند. ناتوانی و اهمال این کشور در خصوص رسیدگی به جان باختگان و آسیب دیدگان نیز بسیار نمود داشته است و طبق اظهارات رییس سازمان حج و زیارت کشورمان، خدمات رسانی به آسیب دیدگان این حادثه به کندی صورت می گیرد و بیمارستان های مکه نیز توان پاسخگویی به نیازهای این افراد را ندارند. همچنین به گزارش پایگاه اطلاع رسانی سازمان حج و زیارت، انتقال مجروحان و اجساد تا ساعت ها بعد از حادثه به طول انجامید و حتی برخی اجساد تا پاسی از شب در منا باقی ماندند. نکته ی تامل برانگیز دیگر اینکه باوجود حضور تیم های امدادی و هلال احمر کشورمان در محل، نیروهای عربستان از ورود آن ها جلوگیری کردند. طبق اظهارنظرهای شاهدان، ماموران سعودی به محض حضور در محل تنها به برداشتن جسدها از زمین اقدام کردند و این در حالی است که در این زمان هنوز برخی حجاج زنده بودند و از شدت فشار و تشنگی بیهوش شده بودند. 4. طی ساعت های گذشته از این حادثه که همه ی کشورهای اسلامی را زیر تاثیر قرار داده است، مقام های سعودی باوجود تلاش برای تبرئه ی خود از هرگونه تقصیر و اهمال، به شدت هدف نقد و نکوهش قرار داشته اند و مدیریت ناقص و نادرست آن ها دلیل اصلی بروز این حادثه ی تلخ عنوان شده است. حادثه ی امسال می تواند دستاویزی بزرگ برای همه ی کشور های اسلامی برای تلاش در راستای وادار ساختن عربستان به استفاده از سایر ظرفیت های مدیریتی در حج باشد. عربستان در حالی خود را شایسته ترین کشور برای رسیدگی به امور حج می داند که حضور میلیونی زایرانی از سراسر جهان اسلام، حج را به مساله ی جهان اسلام و نه عربستان سعودی مبدل می کند و از همین رو نیاز به کمک گرفتن از سایر کشورهای اسلامی را دوچندان می کند. بویژه که عربستان در حادثه ی اخیر و حادثه های سال های گذشته، ناتوانی خود در رسیدگی به موقع به چنین واقعه هایی را به اثبات رسانده است. سازمان هایی نظیر کنفرانس اسلامی و اتحادیه ی مجالس کشورهای اسلامی می توانند در نشست های سالیانه ی خود عربستان را در این خصوص زیر فشار قرار داده و موجبات انجام هرچه بهتر حج را فراهم کنند. 5. نکته ی دیگری که لزوم توجه هرچه بیشتر عربستان سعودی به آن سال ها است که از سوی کشورهای مختلف بویژه کشورهای اسلامی شیعه عنوان شده، توجه مقام های سعودی به جنبه های فرهنگی حج است. این مراسم بزرگ و عرفانی هدفی بزرگ مبنی بر یگانگی و وحدت جهان اسلام را دنبال می کند؛ هدفی که در شرایط کنونی منطقه یی و در حالی که داعش و بسیاری دیگر از گروه های تروریستی با شعار دفاع از اسلام و مسلمانان، هویت دینی آن ها را هدف گرفته اند، اهمیتی به مراتب بیشتر پیدا می کند. ولی عربستان حتی در احترام به جنبه های فرهنگی حج و تلاش برای ایجاد این یگانگی نیز ناتوان بوده است. تا جایی که بارها شاهد رفتارهای ناشایست مقام های سعودی با زایران کشورهای شیعه و حتی برخورد فیزیکی با آن ها در جریان زیارت از قبور اهل بیت در قبرستان بقیع و خواندن کتابچه های دعا بوده ایم. 6. طی سال های اخیر، عربستان سعودی طرح های عمرانی بسیاری را با صرف هزینه های هنگفت در مکه و مدینه آغاز کرده است. این پروژه های عمرانی که بویژه در اطراف مسجدالحرام تمرکز یافته اند، به گونه یی طراحی شده اند که به نظر می رسد هدف اصلی آن ها نه تسهیل مراسم حج و کمک به برگزاری هرچه شایسته تر آن، بلکه سودآوری برای مقام های سعودی از طریق ایجاد مرکزهای خرید و هتل های لوکس بوده است. طبق گزارش رسانه ها، سود حاصل از این ساخت و سازها در اطراف کعبه چیزی نزدیک به 100 میلیارد ریال عربستان (17.2 میلیارد پوند) است. این در حالی است که عربستان سعودی به عنوان کشوری که پس از فروش نفت، درآمد خود را از حج و زایرانی که مهمان خدا در این کشور هستند کسب می کند، مسوولیت دارد برای تسهیل بیشتر انجام دادن مراسم حج و خدمت رسانی مناسب به زایران، طرح های عمرانی خود را در راستای تحقق این هدف تنظیم کند. حادثه ی روز پنجشنبه در منا که طی سی سال اخیر بارها تکرار شده است و یکی از دلیل های اصلی وقوع آن نیز شیوه ی ساخت معبرهای زایران بوده است، باید تلنگری به مقام های این کشور باشد تا برای هرچه بهتر برگزار شدن حج تلاش کنند. *از:عطیه میرقراچولو (گروه پژوهش و تحلیل خبری) پژوهشم**442**2054