حج امسال مراسمی متفاوت با سالیان دیگر بود. هر چند سابقه ی مرگ چند صد نفری زایران خانه ی خدا بارها در کارنامه ی اداره کنندگان حج به ثبت رسیده ولی این بار انبوه کشته شدگان به ویژه قربانیان ایرانی که ساعت به ساعت برشمارشان افزوده می شود، از فاجعه یی بی سابقه خبر می دهد. با توجه به شواهد موجود انتظار می رود شمار کشته شدگان حادثه ی منا به بیش از پنج هزار تن و قربانیان ایرانی به بالای 400 نفر برسد. پس از آشکار شدن نقش بی تدبیری سعودی ها در رخ دادن فاجعه ی منا، آن چه در ساعت های آغازین پس از این رخداد موجب افزایش تاثر و خشم مسلمانان شد و انتقادها نسبت به عربستان را تشدید کرد، ضعف سعودی ها در رسیدگی به وضعیت حادثه دیدگان و پاسخگو نبودن در این زمینه بود. همچنین فرافکنی مقام های سعودی به جای پذیرش مسوولیت فاجعه ی منا بر دامنه ی انتقادها از خادمان خودخوانده ی حرمین شریفین افزود. در این زمینه، «خالد الفلاح» وزیر بهداشت عربستان، پس از وقوع فاجعه مدعی شد شماری از حاجی ها از برنامه های مشخص شده برای حضور در «رمی جمرات» (سنگ زدن به نماد شیطان) پیروی نکرده اند و بدون هماهنگی با مسوولان حج حرکت کرده اند و همین موجب بی نظمی و وقوع چنین فاجعه ای شده است. این مقام سعودی با چنین ادعایی تلاش کرد مسوولیت این حادثه را از دوش آل سعود بردارد. تاکنون بحث های بسیاری در مورد فاجعه ی منا در رسانه ها و در میان ناظران صورت گرفته و تحلیل های بسیاری در این زمینه ارایه شده است. برخی در این میان تلاش کرده اند فاجعه ی منا را یک حادثه ی اجتناب ناپذیر در جریان مراسم حج جلوه دهند. در این میان، مفتی اعظم سعودی این فاجعه را تقدیری الهی خوانده که گریزی از وقوع آن نبوده و به همین دلیل مسوولیتی بر گردن آل سعود نیست. با وجود همه ی این تلاش ها برای تبرئه ی آل سعود از مسوولیت فاجعه ی منا، پرسش مهمی که باید به آن پاسخ گفت این است که وقتی جمعیتی میلیونی برای مراسمی آیینی در مکانی معین گرد هم می آیند و همگی باید یک سری مناسک مشخص را در روزی معین انجام دهند، گفتن این که چنین جمعیتی باید مواظب بی نظمی های احتمالی باشد و مانع از وقوع چنین بی نظمی هایی شود، سخنی ناروا است. همه ی تحلیلگران مسایل اجتماعی و سیاسی در این امر اتفاق نظر دارند که در جایی که جمعیتی انبوه برای منظور خاصی گرد هم آمده اند، مدیریت این جمعیت از عهده ی تک تک افراد حاضر در جمعیت خارج است و مسوولان امر باید رهبری و مدیریت این خیل بزرگ را برعهده داشته باشند. به همین دلیل است که در تحولات اجتماعی این رهبران هستند که تعیین کننده ی مسیر تحول و نیز دارای مسوولیت به شمار می آیند و در تحولاتی که از هدایت و اداره کننده ی مشخص بی نصیب است، هرج و مرج و آشوب گریزناپذیر خواهد بود. در انجام فریضه ی حج نیز این مساله صدق می کند و نمی توان از مردم انتظار داشت که مسوولیت نظم چنین مراسم بزرگی را خود بر عهده بگیرند تا همه ی جمعیت میلیونی بتوانند مناسک را با کمترین مشکلی به انجام برسانند. افزون بر پرشماری جمعیت، به دلیل این که مردم از کشورهای گوناگون به این مراسم می آیند و با زبان ها متفاوتی سخن می گویند خودکنترلی مراسم غیر ممکن خواهد بود. بنا بر این، برای مدیریت جمعیت میلیونی حاجیانی که هر ساله برای ادای فریضه ی حج به مکه و مدینه می روند باید یک ساختار مدیریتی خاص و پیچیده وجود داشته باشد که بتواند این حجم از جمعیت که در مدت زمانی محدود باید یک سری مناسک خاص را انجام دهد، با کمترین مشکلی هدایت کند. با وجود این، مروری بر تاریخ مراسم حج در دهه های اخیر نشان می دهد که آل سعود در این زمینه به هیچ وجه کارنامه ی قابل قبولی از خود به جای نگذاشته است و هزاران حاجی در حوادثی که تنها طی سه دهه ی گذشته در مکه و مدینه رخ داده است، کشته شده اند. اگر نگاهی کوتاه به حوادثی که در مراسم حج از دهه ی1990 میلادی به این سو رخ داده است داشته باشیم این مساله بهتر قابل تشخیص خواهد بود. در سال 1990 میلادی (1369) دست کم 426 حاجی در یکی از پر تلفات ترین حوادث در پی ازدحام در تونل منتهی به محل رمی جمرات کشته شدند. سه سال بعد در پی انباشت و فشار جمعیت برای رمی جمرات 270 نفر از بین رفتند. در سال 1997 به واسطه ی آتش سوزی در خیمه های نصب شده برای حجاج در سرزمین منا 343 حاجی کشته و 1500 نفر مجروح شدند. یک سال پس از این حادثه دست کم 118 زایر بر اثر ازدحام جمعیت کشته شدند. در سال 2001 باز ازدحام جمعیت مرگ 35 نفر از حجاج را به دنبال داشت. در سال 2004 دست کم 251 نفر به دلیل انباشت جمعیت کشته شدند و در سال 2006 نیز 345 نفر در مراسم رمی جمرات جان خود را از دست دادند. این در حالی است که پس از حادثه ی سال 2006، یک شرکت انگلیسی مسوولیت طراحی یک سیستم رایانه یی کنترل جمعیت برای جلوگیری از ازدحام بیش از اندازه ی جمعیت در طول مناسک حج را بر عهده گرفت تا مانع از وقوع رخدادهای اینچنینی شود. فاجعه ی منا در شرایطی رخ داد که عربستان از چنین سیستمی نیز بهره می برد و به راحتی می توانست حتی با وجود بی نظمی های قابل پیش بینی در میان برخی حاجیان، با مدیریت و دخالت به موقع مانع از وقوع این فاجعه شود. نکته ی دیگر به سهل انگاری و بی توجهی سعودی ها به ایجاد زیرساخت های مناسب در جهت تسهیل مناسک حج برای زایران باز می گردد. طی سال های گذشته توجه سعودی ها بیشتر به هتل سازی و ایجاد مرکزهای خرید لوکس پیرامون مکان های مذهبی مسلمانان به شکل برنامه های جذب توریست معطوف بوده و این در حالی است که صرف هزینه هایی به مراتب اندک تر برای گشایش معبر عبور حاجیان می توانست جلوی قربانی شدن هزاران زایر را بگیرد. از این رو است که انداختن مسوولیت فاجعه به گردن حاجیان و شانه خالی کردن از زیر بار آن عذری بدتر از گناه است که آل سعود به جای پذیرش بی کفایتی و مسوولیت این فاجعه در پی آن هستند. به همین دلیل است که شمار زیادی از رهبران مذهبی و سیاسی جهان اسلام تاکید دارند برای جلوگیری از وقوع دوباره ی فاجعه هایی از این دست در مراسم حج باید مسوولیت اجرا و اداره ی آن بر عهده ی یک کمیته ی متشکل از دولت های اسلامی گذاشته شود. نهادی مانند سازمان همکاری اسلامی بهترین گزینه در این زمینه به شمار می آید. باید بر این نکته نیز تاکید کرد که مکان های مذهبی که در شهرهای مکه و مدینه قرار دارد دارایی و سرمایه ی مشترک همه مسلمانان جهان است و هیچ کشور یا دولتی نمی تواند مدعی سلطه ی انحصاری بر آن باشد و این حق هر مسلمانی از هر گوشه ی جهان است که دسترسی آسان و امن به این مکان ها داشته باشد. بر همین پایه و برای جلوگیری از وقوع چنین فاجعه های دردناکی است که واگذاری مسوولیت اداره ی حج به یک سازمان اسلامی یا دست کم ایجاد هیات های اسلامی نظارت بر حج ضرورت بیشتری می یابد.