کودتاهای پی در پی، جنگ های خانمان سوز داخلی، روی کار آمدن گروه های افراطی و تجاوزگری ابرقدرت ها سال ها است که بر پیکر رنجور جامعه ی افغانستان چنگ انداخته و افزون بر ستاندن قربانیان بسیار، میلیون ها نفر از ایشان را آواره ساخته است. طی بیش از سه دهه ی گذشته، ایران یکی از مقاصد اصلی مهاجرت افغان های گریزان از جنگ و ناامنی بوده تا جایی که ایران به واسطه ی این مهاجرت به یکی از نخستین کشورهای مهاجرپذیر جهان تبدیل شده است. حضور گسترده ی افغان ها در ایران به عنوان یک پدیده ی سیاسی- اجتماعی پیامدها و مسایل خاص خود را به دنبال داشته که یکی از مهمترین آن ها موضوع تحصیل کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان افغانستانی در نظام آموزشی کشورمان بوده است. طی این سال ها، افغانستانی هایی که موفق به گرفتن اجازه ی اقامت در کشورمان شده اند با وجود برخی دشواری ها امکان تحصیل در مدارس ایرانی را یافته اند تا جایی که بنا بر اعلانِ پارسال قایم مقام وزیر آموزش و پرورش در امور بین الملل اکنون بیش از 330 هزار نفر از آنان در مدرسه های ایرانی درس می خوانند. افزون بر این شمار، ده ها هزار طلبه و دانشجوی افغان در سراسر ایران تحصیل می کنند. مشکل اصلی افغان ها در تحصیل سرگردانی آنانی است که در شرایط بسیار بحرانی و بدون دریافت تذکره (همان گذرنامه) وارد ایران شده اند و در نتیجه نتوانسته اند مجوز اقامت قانونی در ایران را دریافت دارند. افزایش مشکل های پیش روی افغان ها برای تحصیل در ایران سبب شد تا این موضوع به یکی از دغدغه های مسوولان جمهوری اسلامی ایران تبدیل شود تا جایی که رهبر انقلاب در اواخر اردیبهشت ماه در سخنانی تصریح کرد: هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به صورت غیرقانونی و بی مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه ی آن ها باید در مدارس ایرانی ثبت نام شوند. این گفته های رهبر انقلاب شوق و امید افغان های میهمان در ایران را برانگیخت تا با هموار شدن مسیر ثبت نام در مدارس ایرانی، رویای نشستن پشت میز و نیمکت های کلاس های درس را محقق ببینند. وزارت کشور در ماه جاری به دانش آموزان ۷ تا ۱۸ سال افغان که مدرک اقامت قانونی ندارند، فرصت داد تا برای دریافت «معرفی نامه تحصیلی» که به آنان امکان ثبت نام در مدارس ایران را می دهد، اقدام کنند. در زمینه ی این مساله و حل معضل ثبت نام نشدن افغان ها در مدارس ایران باید به چند نکته اشاره کرد: 1- تحصیل و دانش آموزی افغان ها در ایران موضوعی است که از زاویه یی متفاوت از دیدگاه قانونی و سیستمی نیز باید به آن نگریست و این زاویه ی انسانی و دینی است. در اختیار قرار دادن امکان سوادآموزی برای فرزندان مهاجران ستم کشیده یی که به ایران و ملت آن پناه آورده اند امری است که اخلاق انسانی و آموزه های مذهبی، ما را به آن فرامی خواند و به رغم دشواری های فراهم آوری زمینه های آن، مسوولیتی بشری و دینی را بر عهده ی مسوولان کشور و نیز شهروندان ایرانی قرار می دهد. کم نیست آیات و روایاتی که در باره ی ضرورت و ارزش سوادآموزی و نیز حمایت از مظلومان و رنجوران جامعه بر ذهن ما ایرانیان مسلمان نقش بسته است. همچنین، قانون اساسی جمهوری اسلامی در برخی اصول خود (مانند اصل 152 و 154) به نوعی مساله ی تحصیل افغانستانی ها در ایران را زیر لوای خود قرار می دهد. 2- تحصیل کودکان و جوانان افغان در ایران دربردارنده ی فرصت های مشترکی برای 2 ملت ایران و افغانستان است. با نگاهی به جامعه ی متخصصان کشور افغانستان در زمینه های گوناگون می بینیم که بسیاری از آنان دانش آموخته ی ایران هستند. در میان مسوولان سیاسی این کشور نیز شمار کسانی که در نظام آموزشی ایران تحصیل کرده اند فراوان است. این دانش آموختگان با توجه به تفاوت معنادار کیفیت آموزش در ایران و افغانستان می توانند نخبگانی تاثیرگذار در فرایند بازسازی این کشور جنگ زده در زمینه های گوناگون باشند. در دیگر سو، تعلیم و تربیت آینده سازان افغانستان سودمندی های فراوانی برای جمهوری اسلامی ایران دارد. طی سال های گذشته بسیاری از دولت ها با صرف هزینه ها بالا تلاش کرده اند با اقدام هایی نظیر اعطای بورس های تحصیلی، گسترش آموزش های فرهنگی در حوزه های زبانی، دینی و ... در برخی کشورهای هدف زمینه های نفوذ خود را فراهم آورند و نوعی جذبه ی فکری، فرهنگی و حتی سیاسی در ورای مرزهای خود ایجاد کنند. ایجاد شرایط تحصیل برای کودکان و جوانان افغان علاوه بر گسترش گرایش سیاسی و فرهنگی به جمهوری اسلامی ایران می تواند به تقویت جایگاه زبان فارسی، فرهنگ ایرانی و مذهب تشیع در همسایه ی شرقی ایران منجر شود؛ ضمن اینکه می توان از منظر عمق بخشی به انقلاب اسلامی در منطقه، ایجاد عمق راهبردی مناسب برای تهران در امتداد خاوری قلمروی ایران زمین و پیگیری منافع اقتصادی و مشارکت در استحصال ثروت های ملی سرشار افغانستان به این مساله نگریست. 3- در زمینه ی تحصیل افغان ها در ایران برخی بر این باورند وجود این مهاجران در کشورمان طی سال های گذشته پیامدهای نامطلوب امنیتی و اجتماعی را به دنبال داشته و در شرایطی که نظام آموزشی ما در زمان حاضر با چالش های فراوانی رو به رو است نباید هزینه ها و فشار بیشتری را بر این نظام تحمیل کرد و بر پیامدهای نامطلوب یادشده نیز افزود. در برابر این انگاره باید گفت قاطبه ی مهاجران سخت کوش افغان طی سال های گذشته نقش مهمی در ساختن ایران داشته اند و مشکلات ناشی از حضور آنان در کشور در همسنجی با عموم جامعه نشان از غیرچالش زا بودن اکثریت چشمگیری از افغان های مقیم ایران دارد. همچنین، گسترش آموزش در میان افغان ها می تواند در ایران به کاهش چشمگیر معضلات ناشی از حضور آنان در جامعه ی ما منجر شود و حتی بر میزان چالش های آنسوی مرزهای شرقی ناشی از پدیده هایی چون قاچاق مواد مخدر، افراطی گری و حتی تروریسم در درازمدت تاثیرگذار باشد. 4- همچنان که مسوولان آموزش و پرورش بارها بیان کرده اند 2 موضوع نداشتن مدارک شناسایی و هزینه ی تحصیل عمده ترین مشکل افغان ها برای تحصیل در ایران است. در خصوص مشکل نخست می توان از طریق فرایندهایی چون ثبت نام افغان های بدون مجوز اقامت، نسبت به ساماندهی اطلاعات حضور آنان در ایران اقدام کرد و از ابهام های مربوط به وضعیت نامعلوم آن ها کاست. در مورد هزینه ها نیز یکی از مهمترین راهکارهای تامین منابع مالی کاربست دیپلماسی برای بهره جویی از کمک نهادهای بین المللی است. در طول سال های گذشته یکی از اصلی ترین چالش ها برای دریافت کمک از سازمان هایی نظیر کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل وضعیت مبهم و اطلاعات ناکافی در مورد افغانستانی هایی بوده که بدون مجوز در ایران به سر برده اند. در فضای تازه ی سیاست خارجی جمهوری اسلامی، کاربرد ابزارهای دیپلماتیک از راهکارهایی است که می تواند منابع بیشتری را در اختیار نظام آموزشی ایران قرار دهد و سهم ناچیز کمک های خارجی را تا حدی جبران کند. به این ترتیب، افغان های مشتاق تحصیل در ایران می توانند امیدوارتر از قبل از مدارس کم کیفیت خودگردان راهی واحدهای آموزشی دولتی شوند و از مزایای درس خواندن در این واحدها استفاده کنند.