هنرهای وابسته به معماری
تزیینات آجری
از مهمترین و معروفترین مصالح ساختمانی که بعد از سنگ و خشت در بنائی بکار رفته است، آجر را باید نام برد، درواقع از همان اوقات که بشر با آتش آشنا شد حس کرد اگر گلهای فشرده (که بعدها به شکل خشت از قالب درآمد) در جوار آتش قرار داده شود با دوامتر و محکمتر خواهد بود.
معماران و آجرکاران با سلیقه و استعداد خاصی که داشتهاند از طرز چیدن آجرها، نقوش و کلمات و طرحهای زیبا بوجود آوردهاند که پس از قرون متمادی دیدهء هنردوستان عصر کنونی را نیز خیره و مبهوت میسازد.
برای دانلود و توضیحات بیشتر به ادامه مطلب مراجعه نمائید…
در اوایل استیلای عرب حروف کوفی در صنعت معماری ایران نفوذ و تأثیر زیاد پیدا کرد و استادان هنرمند ایرانی که بنابر مقتضیات زمان در تزئینات ساختمانها نمی توانستند از نقوش انسان، حیوان و طیور استفاده کنند برای حروف کوفی طرحهایی قائل شدند که وسیله هنرنمائی آنان قرار گیرد خاصه آنکه خط کوفی برای تزئین و آرایش ساختمانهای مساجد و بقاع و … از لحاظ صورت و معنی هر دو مناسب و دلپسند بود،هم خطی بود که کتب مقدسه اسلامی با آن خط نوشته شده بود و هم از لحاظ کتابت برای تزیین کتیبهها و حاشیههای تاقها متناسب بود.
خط کوفی نام خطی از خطوط اسلامی است که منسوب به شهر کوفه بوده و گفته می‌شود که در آنجا شکل گرفته و توسعه یافته‌است. خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجری کاربرد اولیه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بیشتر برای نوشتن کتیبه‌های مختلف بناها یا سرلوحه‌های کتاب‌های مذهبی به‌کار می‌رفت.
نمونه ای از خط کوفی
خط بنایی یا مَعْقِلی (مُعَقِّلی) یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است که نوعی خط کوفی زاویه‌دار به‌شمار می‌رود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. خط بنایی نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود.
خط معقلی یا بنایی بعد از دوره سلجوقی در تزئینات بناها و به‌ویژه در مساجد دیده می‌شود و سپس در دوره‌های ایلخانی و تیموری که دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی به شمار می رود رفته‌رفته مراحل رشد خود را طی کرد.
به سبب آنکه برش خط بنایی آسانتر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارت‌ها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها در ساختمانها به‌کار می‌رود.
کاشی معقلی: گره سازی با آجر و کاشی (گره سازی درهم)، در این روش تکه های کوچک کاشی همانند نگین و بگونه ای ساده در میان آجر چینی بکار برده می شد که نمای زیبایی را پدید می آورد.
خط بنایی
گره‌سازى از شیوه‌هاى بسیار ظریف و پرکار آجرکارى تزئینى است که به کمک قطعه‌هاى مختلف آجرهاى بریده و تیشه‌دارى شده در اندازه‌‌هاى گوناگون انجام مى‌پذیرد. طرح‌هاى گره در مایه نقش‌هاى ساده مثل مثلث، مستطیل، مربع، لوزی، ذورنقه و ترکیب آنها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعى‌ها، ستاره شکل‌ها و غیره مى‌باشد.
نمونه‌هاى خوبى از این شیوه از دورهٔ سامانیان و آل‌بویه به بعد در آثار معمارى ایران دیده مى‌شود مانند:، تزئینات گره مسجد جامع ورامین از دوران ایلخانی، کارهاى جالب مسجد گوهرشاد و مدرسه خرگرد از دورهٔ تیمورى و …
دورهء سلجوقیان عصر گسترش معماری و ترقی فوق العاده هنر آجرکاری میباشد. هنر چیدن آجر و تزئین با آجر از زمان غزنویان به اطراف ایران مخصوصا نواحی مرکزی و شرقی ایران کشانده شد و چون طی دورانی که از ۴۲۹ تا ۵۵۲ هجری طول کشید سلاطین سلجوقی از معماران و هنرمندان تشویق فراوان میکردند.
تزیینات آجری مسجد جامع ورامین
شاهکارهای معماری مهم و آجرکاریهای بسیار نفیس در آن مدت بوجود آمد مخصوصا در زمان طغرل بیگ، الب ارسلان، ملکشاه و سلطان سنجر آجرکاری بحد اعلی ترقی رسید و تشویق و ترغیب نظام الملک از معماران و هنرمندان عصر نیز در پیشرفت معماری و آجرکاری عامل موثری بود. بطوریکه در اثر کشورگشائی پادشاهان سلجوقی هنر معماری و آجرکاری ایران تا سواحل مدیترانه و حتی افریقا پیش رفت و در معماری مصر و سوریه نفوذ پیدا کرد.
با آنکه هنر آجرکاری و تزئینات با آن از دوران غزنویان سرچشمه گرفته ولی در زمان سلجوقیان دارای مزایای اختصاصی آن عصر گردید بطوریکه میتوان آنرا مستقلا هنر سلجوقی نامید.
گچ بری
گچ نخستین ماده ی چسبنده ساختمانی است که به دست انسان استخراج گردیده و پس از تغییر شکل دادن در کارهای ساختمانی به صورت ملات روکش و گچکاری از آن سود برده شده است. گچ بری خواه کنده کاری- قالب زنی یا نقاشی گچ یکی از عناصر اصلی آرایش معماری ایران بوده و هست. در شروع معماری ایران از آغاز تاریخ و دوران ایلامیان – هخامنشیان و سپس به ویژه در دوره اشکانیان و ساسانیان به مسئله گچ توجه می شده و از آن به عنوان یک ماده سازنده و استوار استفاده می شد گچکاری و گچ بری در دوران اسلامی توسعه یافت و آثار آن در مدرسه ها، کاخها ، و سایر بناها ، به عنوان یک عنصر تزئینی مورد توجه قرار گرفت …
در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد. از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می توان نام برد. روش های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن ۷۱۰ ه.ق است.
