کاخ ها و باغ های ایرانی در دورۀ اسلامی، دیگر جنبه های معماری  ایران را به ما معرفی می کنند. از آنجایی که تعداد این آثار و بناهای تاریخی بسیار زیاد است؛ ما چند مورد از آنها را نام می بریم. تعداد زیادی از آنها به دلیل فرسودگی از بین رفته اند. در مجموع 34 عدد کاخ و باغ تاریخی ثبت شده که 6 عدد در اصفهان ساخته شده بودند.

فضای داخلی این قصر با نقاشی های مینیاتوری زیبا که جنگ و پذیرایی تشریفاتی شاهان صفوی را به تصویر کشیده اند؛ پوشانده شده است. در اینجا بهترین نقاشی های دورۀ صفوی را ببینید. طرح های آینه کاری و پنجره های مشبک نیز منحصر به فرد می باشند.

کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان یکی دیگر از بناهای معماری است که در دورۀ صفوی ساخته شده است. این بنا شامل شاهکارهای مختلف گچ کاری و نقاشی های دیوار می باشد. شاردن (Chardin)، که در طول دورۀ صفویه از این قصر بازدید کرد، آن را را به عنوان بزرگ ترین کاخ که در هر شهر پایتخت یافت می شود، عنوان کرد. طبقۀ ششم برای پذیرایی رسمی شاهان صفوی استفاده می شده. این کاخ نیز گچ کاری، نقاشی های دیواری، اتاق ها و سالن های منحصر به فرد دارد.

 

معماری ایران را می توان بیشتر در بازارهای تاریخی و معروف شهرهای بزرگ آن یافت. این بازارها از شهرت و اعتبار زیادی در میان اروپاییان، مسافران و بازرگانان برخوردار هستند.

بازارهای شناخته شده به غیر از مراکزی برای فعالیت های تجاری و مدنی عمدتاً توسط ساختمان های الحاقی برای امکانات عمومی مانند مساجد، حمام و کاروانسراها برای برطرف کردن نیازهای مسافران، تجار محاصره شده بودند. زیباترین بازارهای سنتی تاریخی ایران در اصفهان، شیراز، تبریز، یزد، مشهد و برخی از شهرهای دیگر ساخته شده که از نظر ساختار و بافت شهری از اهمیت بسیاری برخوردار هستند.

تصویر شمارۀ (67): بازار قزوین (چهار سوق کوچک، سردر قیصریه)

در معماری ایران، هرگز نباید تکنیک های استفاده شده در ساخت و ساز مدارس، حمام ها و کاروانسراهای تاریخی را نادیده گرفت. تعدادی از مهمترین نمونه های آنها بناهایی هستند که تا به امروز باقی مانده اند. نمونه هایی از حمام های تاریخی ایران در حال حاضر با هدف حفظ این بناها به موزۀ مردم شناسی تبدیل شده اند.

آثار معماری و ساختمان هایی که از زمان های قدیمی تر بر روی کویر گستردۀ ایران باقی مانده است؛ همواره مورد توجه باستان شناسان و زیبایی شناسان بوده است. اقلیم منطقۀ کویر باعث شد تا ساختار جدیدی در معماری توسط معماران ایرانی پدید آید که به جز قوی بودن، قابل تحمل ترین شرایط زندگی در آب و هوای گرم و خشک کویر را به ارمغان آورد. ضرورت زندگی در حاشیۀ خشک کویر، باعث ظهور معماری کویر و هنر بومی گشت.

با توجه به تحقیقات باستان شناسی که تاکنون انجام شده، قدیمی ترین شهرهای کویر جهان در حاشیه کویرهای ایران ساخته شده اند.

یزد، شهر بادگیر (برج باد) یکی از قدیمی ترین شهرهای کویر ایران است. بناهای معماری اسلامی و سنتی موجود در این شهر بسیار متنوع هستند.

بادگیرها و آب انبارهای کویر، جالب ترین تحولات معماری ایران هستند. بادگیرها به عنوان سردخانه های مسکونی برای مردم قرن ها پیش در یزد اختراع شد. به عبارت دیگر بادگیرها کولرهای سنتی یزد می باشند. معماران شهرهای کویری از انرژی باد به منظور غلبه بر آب و هوای گرم غیر قابل تحمل بهره گرفتند.

اختراع بادگیر توسط معماران ناشناخته، در بالاترین سطح تصورات خلاقانه معماری قرار دارد. اکثر خانه ها در کویر به بادگیر مجهز شده اند. که در گرم ترین روز تابستان، هوای سرد را برای اتاق بزرگ به ارمغان می آورد.

با توجه به نادر  بودن آب در مناطق کویر، مردم فضاهایی با نام آب انبار ابداع کردند. آب انبار یک تکنیک جالب در ساخت و ساز یزد است. یکی از با ارزش ترین بناها که به خوبی حفظ شده آب انباری مجهز به شش بادگیر در شهر یزد است. چند نمونۀ دیگر از بادگیر و آب انبار در شهرهای کویر ایران زنده مانده اند.

معماری ایران در شهرهای کویری محدود با ساخت و ساز بادگیر و آب انبار نیست. اهمیت اصلی آن در ساخت و ساز خانه و برنامه ریزی شهرسازی این شهر نهفته است. یکی دیگر از شاخصه های معماری کویر ایران، ساخت قنات (کانال آب زیرزمینی) است. قنات تشکیل شده از یک سری چاه که از طریق یک کانال زیرزمینی به یکدیگر متصل شدند و آب را به سطح زمین حمل می نمودند. بیل مکانیکی که برای ساخت قنات به کار گرفته می شد از تکنیک های خاص بوده که تنها ایرانیان از آن آگاه بودند.

هروکتولوس (Heroclotus) می نویسد که ایرانیان مخترع قنات بودند. ایران اولین کشور بوده که از تکنیک قنات برای حمل آب از کانال های زیرزمینی به سطح استفاده می کرد.

معماران ایرانی همچنین آثار تاریخی بسیار ارزشمندی در زمینه های آب و آبیاری، سدها، کانال ها، پل ها و رودخانه ها ایجاد کرده اند. باستان شناسان شوروی یکی از قدیمی ترین کانال های آبیاری جهان را در نزدیکی شهر وان (ترکیه) کشف کردند که توسط مردم اورارتو (Urartu) در اواخر قرن 9 میلادی ساخته شده بود. کتیبه ای به خط میخی از دیوار کانال کشف شده که چگونه ساخته شدن کانال را توصیف می نماید.

حفاری کانال سوئز بین رود نیل و دریای سرخ در زمان سلطنت هخامنشیان و تحت نظارت مهندسان و معماران ایرانی انجام شد. در مجاورت کانال، کتیبه ای سنگی از زمان داریوش، شاه هخامنشی کشف شده است.

پل های متعدد و همچنین سدهای زیادی در دورۀ هخامنشی و ساسانی در استان های فارس و خوزستان، و همچنین بین النهرین ساخته شده بود. برخی از این آثار همچنان در حال ایستاده هستند.

سدی که بر روی رودخانه کارون شوشتر، بنا گردیده یک شاهکار ساختمان سد از دوره ساسانی در استان خوزستان است. تکنیک های ساختمانی سد حتی در دورۀ اسلامی در ایران ادامه داشت. بسیاری از سدهای پیش از اسلام توسط مهندسین مسلمان ایران مرمت شد، و آنها نوآوری خود را در ساخت و ساز سد و پل جدیدتر اعمال کردند. سدها و کانال های انحراف قوس دار برای اولین بار توسط مهندسان و معماران ایرانی در رودخانه های مختلف ساخته شده اند. از این روش های ساخت و ساز در بزرگ ترین سدهای جهان، حتی امروز هم استفاده می شود.

 

قدیمی ترین پل باقیمانده که جان سالم به در برده، توسط مردم اورارتو بر روی رود ارس در شمال غرب ایران 8 سال قبل از میلاد ساخته شده است.

یک مثال از باشکوه ترین پل ایران که در شرایط کاملاً خوبی ایستاده و پایدار است در اصفهان می باشد و بر روی زاینده رود، بزرگ ترین رودخانه در فلات مرکزی ایران است. دوازده نمونه از پل های تاریخی ساسانی و دوره های صفوی ساخته شده که امروزه نیز پایدار می باشند. از جمله پل شهرستان که قدیمی ترین پل با سابقۀ حداقل یک هزار ساله است، که متعلق به دورۀ ساسانی می باشد. پایه های آن بر روی سنگ های طبیعی کف رودخانه استوار گردیده‌است. طول پل از ستون مدور آجری تا انتهای سنگفرش قدیمی، در حدود ۱۰۵ متر و عرض آن از ۴/۲۵ تا ۵ متر متغیر است. جهت پل، شمالی-جنوبی با کمی انحراف است. پل شهرستان دارای یازده چشمه و دوازده پایه سنگی بزرگ است. اما قسمت فوقانی پل که جهت عبور و مرور بوده خراب شده ‌است و فقط پیاده می‌توان از روی آن عبور کرد. 

دو پل پیچیدۀ دیگر که شهرت جهانی دارند نیز در دورۀ صفوی ساخته شده اند عبارتند از: 

یا پل 33 دهانه به طول 360 متر و عرض 14 متر می باشد. پل 33 دهانه توسط مهندسین با زکاوت اصفهانی در سال 1602 بعد از میلاد ساخته شده است. پرسی سایکس، 33 ‌پل را یکی از پل‌های درجه اول جهان خواند، شاردن آن را شاهکار معماری و شگفت آفرین و دن گارسیا آن را از بهترین آثار معماری ایران خواند. و به قول لرد کرزن "انسان هیچ انتظار ندارد برای دیدن آنچه که روی هم رفته می‌توان آن را باشکوه ترین پل دنیا نامید، ناچار از مسافرت به ایران باشد."

که در زمان سلطنت شاه عباس دوم ساخته شده و با دو کاربری پل و سد ایفای نقش می نماید. پل خواجو یکی از استادانه ترین پل های ترکیبی در جهان  به طول 5/133 متر و عرض 12 متر می باشد. این پل که در دوران صفوی یکی از زیباترین پلهای جهان به شمار می‌رفت، بیشتر به منزله سد و بند بوده‌است. در میان هریک از دو ضلع شرقی و غربی پل ساختمانی بنا شده که شامل چند اتاق مزین به نقاشی است. این ساختمان که (شاه نشین) نامیده می‌شود در آن دوره جایگاه بزرگان و امیرانی بوده که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مکان فراخوانده می‌شدند. باقی‌ماندۀ یک نیمکت سنگی تمام چیزی است که از صندلی پادشاه باقی‌مانده است. به سخن پروفسور اپهام پوپ و ژان شاردن، پل خواجو " یک اثر تاریخی اوج معماری پل فارسی و یکی از جالب ترین پل‌هایی است که وجود دارند ... که در کل آن ضرباهنگ و شرافت و عزت و ترکیب شاد ترین قوام، ابزار، زیبایی، و تفریح و سرگرمی وجود دارد". در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیر سنگی وجود داردکه ظاهراً نماد سپاهیان بختیاری محافظ اصفهان و زاینده رود هستند. این پل دارای ۲۴ دهانه‌است که از مکعب‌های به دقت تراش‌خورده ساخته شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود گردیده‌است. خواجو یکی از پل‌هایی است که در تنظیم جریان آب در رودخانه به دلیل وجود دروازه بند یا دریچه در زیر قوس‌هایش نقش داشته است. هنگامی که دریچه‌های سد بسته می شده است، سطح آب در پشت پل بالا آمده سبب تسهیل آبیاری باغ‌های بسیاری در طول بالادست این پل می شده است.

تنوع بی پایان بناهای معماری در ایران نشان می دهد که معماران ایرانی خلاقیت بسیار ارزشمند و تجارب زیادی در زمینه های مختلف داشته اند. با وجود فواصلی که به وسیلۀ جنگ ایجاد شد، معماری ایران همچنان ادامه دارد و به سمت توسعه و شکوفایی پیش می رود. هنرمندان معاصر، اگر چه به طور موقت توسط سبک های هنری خارجی تحت تأثیر قرار گرفتند؛ اما سبک ها و روش های قبلی خود را با متد جدید غنی ساخته اند. معماران ایرانی نه تنها توان خلق آثار و سبک جدیدی در معماری هستند بلکه می توانند بر معماری جهان تأثیرگذار باشند.

معماری در ایران سابقه ای مداوم حداقل 5000 ساله دارد که از قبل از میلاد تاکنون با نمونه های مشخص و منحصر به فردش در منطقۀ وسیعی از سوریه به شمال هند و از کائوکائوسوس تا مرزهای چین گسترده شده است. معماری ایرانی ویژگی های خاص خود را دارد و اصالت خود را در طول تاریخ طولانی اش آشکار کرده است. با توجه با مقالات پروفسور A.U. Pope اعتقادات مذهبی، به خصوص در دورۀ اسلامی، نقش تعیین کننده ای در خلق اکثریت بناهای معماری ایران داشته است.

معماری معاصر ایران با ظهور دورۀ پهلوی اول در اوایل 1920 آغاز می شود. برخی از طراحان، مانند آندره گدار با ساخت موزۀ ایران باستان سعی در یادآوری تاریخ معماری ایران داشتند. طراحان دیگری نیز با طرح های خود سعی در ادغام عناصر سنتی با عناصر مدرن داشتند. پردیس اصلی دانشگاه تهران یکی از این نمونه ها می باشد. در عین حال برخی دیگر مانند حیدر غیایی (طراحی ساختمان مجلس سنا ایران، ایستگاه راه‌آهن مشهد، ایستگاه راه‌آهن تبریز، سینمای مولن روژ "سینما سروش فعلی"، سینما رادیو سیتی، هتل استقلال تهران "هیلتون سابق"، هتل کارلتون تهران، کاخ فرح آباد، بیمارستان مشهد، بیمارستان لویزان، خانه ایران در پاریس) و هوشنگ سیحون (طراحی آرامگاه بزرگانی چون خیام، کمال‌الملک، بوعلی سینا، نادرشاه افشار، کلنل محمدتقی خان پسیان و ده‌ها مقبره و آرامگاه دیگر و نیز طراحی بنای موزه توس و همچنین ساختمان بانک سپه در میدان توپخانه تهران) سعی در خلق آثاری بودند که از هرگونه نفوذ سابقه یا سبک به دور بوده است.

اما می توان گفت دوران مطرح بودن معماری ایران به قبل از ظهور معماری مدرن می رسد. به عنوان مثال، استاد عیسی شیرازی، طراح و معمار ایرانی بنای معروف تاج محل در هندوستان است. معماران ایرانی همچنین در طراحی بناهایی مانند منارۀ افغانستان، گنبد سلطانیه و مقبرۀ تیمور لنگ در سمرقند در میان بسیاری از طراحان دیگر، شاخص تر و ماندگارتر بودند.

امروزه ساخت و سازهایی با تکیه بر علم روز در ایران ادامه دارد. از این دست می توان برج میلاد (Milad Tower) را نام برد. برج میلاد، بلندترین برج در ایران است؛ همچنین چهارمین برج بلند مخابراتی در جهان نیز می باشد.