مقدمه:
بناهای تاریخی هرکشوربخشی ازشناسنامه فرهنگ وکارنامه مردمی است که درآن زندگی می کرده اندهرچندبرگهای زرین این دفتر پرارج پراکنده است اماازهمین پراکنده ها چیزهایی می توان گردآورد که درهیچ دیوان پرداخته نشده است.
درایران ماپایگاه هنرومعماری وشهرسازی ،درست پس از سخن دری جای دارد.بااینکه صدها دفتروجنگ شعر ونثرفارسی پرداخته اندازهنرشایسته معماری چنانکه بایدشاید یاد شده واگرچندتن چون این خدادادوناصرخسرو علوی جزییات یک اثرمعماری راموبه مو تعریف کردندوتصویرواقعی آن رادربرابرچشم ماگذاشتند.

اگرچه ایران دوستان وجهانگردان بیگانه نیزسعی داشته که تاحدزیادی این نقص راجبران کنندامایاچنان دربرابرزیبایی فریبنده ودرخشش چهره این آثارمحوتماشا شده اند که نتوانسته اندبه جزئیات ونکات دقیق فنی آنرابخصوص منطق ریاضی وفن وساختمان دریابند.

باوجوداین خوشبختانه وجودتعدادزیادی آثارمعماری پراکنده درگوشه وکنار ایران که ازکهن ترین روزگارتابه امروز توسط معماران به کارگرفته شده ورازهایی راکه سینه به سینه ازپدربه پسررسیده امکان بررسی هنر والای معماری ایران راهمیشه فراهم می کند.به جرات می توان گفت که یکی ازشاهکارهای معماری ایران که تاکنون موردنقدوبررسی نگردیده بنای تاریخی رختشویخانه است .

برای توضیحات بیشتر و دریافت فایل به ادامه مطلب مراجعه نمائید…

بخشی از مطالب:

ازآنجایی که پایه مطالعات این جانب درحوزه نظری برای تبدیل به معماری درحوزه بافت قدیم شهربوده ونگین بافت شهر زنجان بنای خانه رختشویخانه ازنظرعنصرکالبدی وکاربردی بوده لذا لازم می بینم که ابتدا به تشریح بنای مربوطه به عنوان الگو وشناخت وپس ازآن به طراحی مجموعه مطروحه بپردازیم لذادراین مبحث معرفی بنای مربوطه می نمایم.

فصل اول
شناخت کلی
تاریخچه شهر و معرفی:
مطالعه و شناخت منطقه
مساحت زنجان ۲۲۱۶۴ کیلومتر مربع از جمله مناطق زیبا و تاریخی ایران است که در شمال غربی فلات مرکزی ایران قرار گرفته است. این استان کوهستانی از شرق به استان های گیلان و قزوین و از جنوب به استان همدان از غرب به اذربایجان غربی و کردستان و از شمال به اردبیل و اذربایجان شرقی محدود می شود. این استان از دو ناحیه کوهستانی سرد و اب و هوای معتدل و نیمه مرطوب می باشد

موقعیت –وسعت-اب و هوا-خاک وباد-تابش
استان زنجان به لحاظ داشتن تنوع نقاط ارتفاعى از یک سو و از سوی دیگر تاثیرپذیرى از چند توده هوایى خزری، مدیترانه اى و صحراى مرکزى، صاحب اقلیم ها و اکوسیستم هاى متنوعى شده است. با وجود این که این استان یکی از استان های سردسیر و کوهستانى شمال باختری کشور به شمار مى آید؛ از اکوسیستم هاى فراوان دشتى، بیابانى، تالابى و رودخانه اى، جنگلى، درختچه اى، کوهستانى مرتفع و تپه ماهورى نیز بی نصیب نمانده است. این استان در بیش تر از ۷۰ درصد از مناطق خود آب وهواى نیمه خشک فراسرد و در ۳۰ درصد باقی مناطق از تنوع اقلیمى و آب و هوایى برخوردار است. میزان بارندگى سالانه استان زنجان حدود ۳۲۳ میلى متر برآورد شده است. اردیبهشت، خرداد و تیرماه بهترین ماه های مسافرت به استان زنجان هستند.

. هیچ توصیفی از سرسبزی و زیبایی طبیعت زنجان در این ماه ها کامل نیست و مناظر بدیع این فصل را در زنجان فقط باید دید. تنوع آب و هوایى و تغییرات ارتفاع از ۵۰۰ متر در سواحل رودخانه قزل اوزن در ناحیه طارم تا ارتفاعات بیش از ۳۰۰۰ متر در انگوران تغییرات دمایى و آب و هوایى زیادى را در نقاط مختلف به وجود آورده و سبب پدید آمدن چشم اندازهای مختلفی در منطقه شده است. تفاوت آب و هوایی در نواحى مختلف استان زنجان را مى توان به خوبى در یک زمان در قسمت هاى شمالى، مرکزى و جنوبى استان مشاهده کرد. این تنوع آب و هوایی و توپوگرافی سبب پیدایش جوامع زیستى گیاهى و جانورى متنوعی در منطقه شده و محیط طبیعى استان زنجان را غناى خاصى بخشیده است.

ویژگی های اقلیم سرد
شرایط اقلیمی و خصوصیات آب و هوایی:
کلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر می باشد :
· سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان
· اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دمای شب وروز
· بارش برف سنگین
ساختمان های درون گرا با حیاط مرکزی
بناهای سنتی در اقلیم سرد مانند نواحی مرکزی فلات ایران دارای حیاط مرکزی بوده و سایر قسمت ها دورتادور این حیاط چیده می شوند . اتاق های واقع در سمت شمال حیاط بزرگتر از سایر قسمت ها و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه نیز در این سمت حیاط واقع شده است تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند .

. جبهه جنوبی ساختمان به دلیل کوتاه و معتدل بودن فصل تابستان کمتر به کار گرفته می شود . لذا اتاق های جنوبی و اتاق های شرقی و غربی – در صورت وجود – به عنوان انباری یا فضاهای خدماتی همچون اتاق خدمه یا سرویس های بهداشتی کاربرد دارند .

استفاده از ایوان و حیاط کوچک د ر بنا از آنجایی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی سرد ویا بسیار سرد است اکثر فعالیت های روزمره در اتاق ها انجام می پذیرد . لذا ابعاد حیاط ها در این مناطق قدری کوچکتر از نواحی فلات مرکزی ایران است . ساختمان ها در این اقلیم دارای ایوان اند ولی عمق آنها نسبت به ایوان های مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر می باشد و همانند ایوان های منطقه خزر ، کاربرد نشیمن ندارند و صرفا جهت حفظ ورودی ها ی بنا از برف و باران استفاده می شوند . نکته دیگر پائین بودن کف حیاط بناهای اقلیم سرد به اندازه ۱ تا ۱٫۵ متر از سطح پیاده روهااست تا بتوان آب جاری در نهر ها و جویها را بر باغچه حیاط یا آب انبار واقع در زیر زمین سوار نمود و از سوی دیگر ، زمین مانند عایق حرارتی اطراف بنا را احاطه کرده ، مانع از تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان می شود

پلان ، فرم بنا و نحوه قرار گیری آن
در حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی ، بناها دارای پلان و بافت متراکم می باشند . فرم بنا باید به گونه ای باشد که سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر نماید تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد . لذا از احجامی نظیر مکعب یا مکعب مستطیل استفاده می نمایند تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلی آن کاهش یابد و آن را در حداقل ممکن نگه دارد .

ساختمان ها بین ۲۰ درجه به طرف غرب و ۴۵ درجه به سمت شرق و در سایه باد یکدیگر و خارج از سایه آفتاب هم ، در محور شمالی – جنوبی مستقر می شوند .
اتاق های کوچک با ارتفاع کم

در نواحی سرد و برفی ، باید از ایجاد اتاق ها و فضاهای بزرگ داخل بنا اجتناب نمود چرا که با افزایش سطح تماس آنها با فضای سرد بیرونی ، گرم کردن این فضای وسیع مشکل خواهد بود . بنابراین در این مناطق سقف اتاق ها را پائین تر از اتاق های مشابه در سایر حوزه های اقلیمی در نظر می گیرند تا حجم اتاق کاهش یابد و سطح خارجی نسبت به حجم بنا حداقل گردد.

ویژگی های تاریخی بنا
رختشویخانه زنجان
بنای رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر که منطبق بر حصار می باشد، در منطقه پر تراکم مسکونی، موسوم به عباسقلی خان و محل معروف به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده است، که امروزه خیابان سعدی وسط به فاصله یکصد متری از سمت غربی آن عبور نموده و از طریق کوچه فرهنگ به بنای مزبور مرتبط می گردد.مجموعه تاریخی رختشویخانه در سال ۱۳۱۹ شمسی ذیل شماره ۱۱۹۸ در دفتر اندیکاتور اداره ثبت اسناد و املاک زنجان به ثبت رسیده است. زمین این بنا در سال ۱۳۴۷ هجری قمری مطابق با ۱۳۰۷ هجری شمسی توسط علی اکبر توفیقی رئیس بلدیه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجد نظام به قیمت ۱۸۵ تومان خریداری شده است. محل موصوف قبل از احداث رختشویخانه با هرزآبهای سطحی مملو و به بابا جمال چوقوری (گودال بابا جمال) معروف بوده است.

این بنا توسط دو برادر به نامهای مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بناء) در مدت ۱۵ ماه به اتمام رسیده و سنگهای آن از معدن سنگ روستای اژدهاتو استخراج و پس از حجاری توسط گاری های بلدیه (شهرداری) به محل بنا حمل شده است. آب مجموعه از قنات قلعچه حاجی میر بهاءالدین تأمین می گردیده است. متولی رختشویخانه توسط رئیس بلدیه گمارده می شد و سالیان متمادی شخصی بنام اصغرخان بوده که عیال ایشان به نام معصومه خانم مدیریت آن را به عهده داشته. اصولاً رختشویخانه برای آحاد شهروندان شبانه روز
دایر و استفاده از آن مجانی بوده ولی نامبرده مبلغ ده شاهی بابت سرایداری از مراجعین اخذ می نموده است.

در یک بررسی کلی می توان این مجموعه را به دو بخش تقسیم نمود. بخش نخست، سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه بوده و شامل حیاط و اعیانی مسکونی می باشد. حیاط محوطه ای است به شکل مربع و مستطیل به میزان ۴۰۰ متر مربع (۳۲×۱۲متر) شامل درختکاری و فضای سبز، و اعیانی آن در جبهه شمالی محوطه به مقدار ۶۰ متر مربع شامل دو اطاق و یک ورودی است که این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به همدیگر متصل می نماید. پلان و نمای این واحد مسکونی دارای بار فرهنگی بوده و به سبک معماری سنتی شناخته شده زنجان احداث گردیده است.

بخش دوم فضاهای مربوط به کار شستشوی رخت است که خود از چهار قسمت تشکیل یافته، قسمت اول خزینه یا محل جمع آوری آب است، این مخزن در منتهی الیه سمت شمالی مجموعه و مشرف به سالن شستشو قرار دارد.
فضای داخل بنا با پرسپکتیو بسیار زیبا طراحی و اجرا گردیده، بدین ترتیب دو ردیف طاق و تویزه بطور متوالی که ستونهای سنگی انها را از یکدیگر جدا می سازد، ساخته شده است. این فضا توسط ۱۱ واحد ستون بطور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم نموده که فاصله ستونها در جهت طولی ۱۷/۵ متر است. ستونها به ارتفاع ۷۰/۲ متر از کف فعلی قابل اندازه گیری است اما به جهت ایجاد مقاومت لازم و هموژن نمودن بنا ستونها با پایه های سنگی به میزان ۴۰ سانتی متر در داخل پی ها که از شفته آهک است کار گذاشته شده اند، که بدین ترتیب ارتفاع ستونهای سنگی ۱۰/۳ متر خواهد بود.

محل شستشوی رخت به طور قرینه از ۴ واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه ها تشکیل یافته. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سر ریز آن به حوض دومی سرازیر می گردد. در طرفین شرقی و غربی این حوض دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی که به قرینه حوض دومی ساخته شده امتداد می یابد. در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده به طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می نماید. در امتداد مجرای موصوف دو ردیف پاشور تعبیه شده که مجرای آب و حوضچه ها را بور قرینه محاط می کند.
عناصر و اندامهای مزبور با کار گذاری سنگهای حجاری شده از نوع تراورتن از یکدیگر مجزا شده و شکل یافته اند.