نیاز انسان به پناهگاه و مامن نه تنها در حال حاضر بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است از ایران زمین از گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این گونه پناهگاه ها و استراحتگاه های بین راهی دیده میشود که بسیاری از آنها را میتوان از نظر شیوه ساختمانی  از شاهکار های معماری و هنری عصر خود به حساب آورد . در دوران اسلامی ایجاد این گونه بنا ها  با ویژگی های گوناگون , در شهر و روستا , جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نام های مختلف چون رباط  و کاروانسرا  رو به توسعه و گسترش نهاد . احداث کاروانسرا ها در ایران سابقه ای بس قدیمی داشته و طبق منابع تاریخی  این کشور در احداث کاروانسراها  و مچنین سیستم ارتباطات  مبتکر و پیشقدم بود است .

به طور کلی تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتمایی  , اقتصادی و مذهبی  و ... داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است .

کاروانسرا در دایره تعاریف و وجود تسمیه آن :

عملکرد های گوناگوی که در گذشته کاروانسرا به عهدهئداشت باعث گردیده نامهای متفاوتی برای این گونه بنا ها در فرهنگ لغات جای  گیرد از جمله کاربات رباط ساباط و خان.

در کتاب راه و رباط میخوانیم:

ساباط : این واژه که تقریبا به همه زبان های خاوری و باختری و آرامی  و ایرانی و فرهنگی و تازی رفته در زبانهای ایرانی و از جمله فارسی ریشه کهن دارد , جزو اول آن ( سا ) به معنی آسایش و جزو دومش پسوند ( رباط ) نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است . ( ساباط ) به کلیه بناهایی که به منظور آسودن به پا می شده , چه در شهر و چه در بیرون شهر اطلاق می شده است . کاربات : به معنی خانه کاروان است و پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته است کارباط مانند رباط دارای اتاق و حوض است . کاروانسرا : به رباطهای بزرگ و جامع کاروانسرا میگویند : چه در شهر و چه در بیرون شهر . خان : به معنی کاروانسرا است واین واژه در زبان تازی به طور مطلق به جای کاروانسرا به کار رفته شده است . در کشور ترکیه به کاروانسراها خان گفته میشود . در کتاب هنر ایران میخوانیم رباط یا ریواط در آغاز نوعی دژ و پادگانی بوده که در نقاط مرزی اسلام می ساخته اند و در آن واحد هم بنای مذهبی وهم نظامی بوده . بعد کم کم تبدیل به ایستگاه چاپارها و کاروانیان یا کارواسرا و پناهگاه مردم نواحی مجاور در موقع خطر گردیده است این بناها در واقع دارای عملکرد و وظایفی مشابه کاروانسرا بوده ولی از نظر ویژگی های معماری تفاوتهایی داشته اند . بنابراین دلایل ایجاد و علل بنیاد و پیدایش این گونه بناها  را می توان نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت درطول سفر دانست . از جمله یادگارهای پر ارزش معماری ایران کاروانسراهاست که از روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی نظامی جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردید . در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است . نام کاروانسرا ترکیبی از کاروان (کاربان) به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر میکنند و سرای به معنی خانه و مکان که هر دو کلمه ماخذ از پهلوی ساسانی است.

چنانکه در فرهنگ لغات و سایر منابع ادبی کاروان خانه و کاروان گاه و کاروان گه به معنی کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفنه است .

در لغت نامه ها و دایرت المعارف انگلیسی کار وانسرا اینگونه تعریف شده است : در مشرق به نوعی مسافر خانه با حیاط مرکزی بزرگ که در آنجا کارونها اغلب برای شب در آن توقف میکنند گفته میشود.

پیشینه و اهمیت شناخت کاروانسراها

منابع تاریخی خبر از آن دارند که بنیانگزار احداث بناها ی مورد بحث , هخامنشیان بودند , هرودوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاههایی گفتگو میکند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده است . این مورخ از 111 بنای شبیه کاروانسرا (چاپار خانه)نام میبرد . در طول حدود 2500 کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنش و بابل ساخته شده و کاروانیان سه ماهه آن را طی میکردند .

در دوره اشکانی همانند عهد هخامنشی توسعه راهها و ایجاد ایستگاه های بین راه حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در مسیر اغلب جاده ها به ویژه در مسیر جاده ابریشم ساختمانهایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد . متاسفانه هنر و معماری عهد اشکانیان که حدود پنج قرن در ایران حکومت کردن به طور کامل شناخته نشده و ویژگیهای هنرهای مختلف این دوره _ به ویژه معماری و تزئینات آن ناشناخته مانده و بنابر این نمیتوان درباره نحوه معماری کاروانسراهای این دوره نظریه ای ارائه داد ولی با مقایسه با دژها و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناسائی گردیده می توان احتمال داد که کاروانسراهای آن زمان به صورت مربع ویا مستطیل با مصالحی چون خشت و آجر بنا گردیده و اتاقها و اصطبل هایی در اطراف داشته است .

در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست . در این دوره به علت اقتصاد وصیع و گسترده ایجاد راهها و همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و در نتیجه کاروانسراهای بسیار در مسیر جاده ها و گذر های اصلی بنا شد . یادگارهای با ارزشی چون دیر گچین در جاده تهران و قم و ریاط انوشیروان بین جاده سمنان و دامغان در مسیر جاده ابریشم و بلاخره دروازه گچ و کنار سیاه در استان فارس از آن جمله است .

در این دوره نقشه های کاروانسراها عموما به صورت 4 ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموما لاشه سنگ آهک خاک و گچ بوده است .

در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل یابی توصعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آن عوامل مذهبی نظامی و اقتصادی است و در این ارتباط انواع کاروانسراها از نظر نقشه به وجود آمد .

همانند دیگیر ابنیه دوره اسلامی اطلاعات درباره کاروانسراهای اوایل اسلام اندک است .

ناصر خسرو در سفر نامه خود به هنگام مسافرت از نایین به طبس می نویسد : ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود بدونه این کاروانسرا و آب هیچ کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم . سلسله های اوایل اسلام در ایران مانند : آل بویه سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام المنفعه : چون کاروانسراها و آب انبارها اهمیت فوق العاده ای میدادند و رباط چاهه یا ماهی در کنار جاده مشهد سرخس که به صورت 4 میدانی بنا گردیده از جمله یادگارهای آن زمان است . همانطور که می دانید قرن 5 ه-ق عصر شکوفایی هنر های اسلامی به ویژه معماری است .

در این دوره ایجاد راه های تجارتی متعدد و همچنین تامین امنیت جاده ها باعث روز افزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده ها و داخل شهرها برای اسایش کاروان و کاروانیان کاروانسراهای متعددی بنیان شد . شیوه و سبک معماری این عصر در احداث بناهایی چون مساجد مدارس و کاروانسراها تقریبا همانند گردید و نقشه بناها به صورت 2 ایوانی و4 ایوانی رواج یافت .

زیباترین نمونه از کاروانسراهای این دوره رباط یا کاروانسرا شرف در خراسان است  که گرچه در حال حاضر به حالت ویرانه ای بیش باقی نمانده ولی کمتر تماشا گری را می توان یافت که از کنار آن به سادگی گذر کند همچنین این کاروانسرا یادآور زمانی است که جاده خراسان از اهمیت فراوانی بر خوردار بوده و رونق تجارت و امنیت کامل راهها در سراسر ایران وجود داشته است . ایران آغاز قرن 7 ه – ق  مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود و بنابراین فعالیت معماری همانند فعالیتهای ساختمانی دیگر دست خوش رکورد گردید ولی دیری نگذشت که جانشینان آنها یعنی ایل خانیان مجددا سازندگی را با بهره گیری از تجربیات و سنتهای متقدم ادامه داده و راه جدیدی را آغاز کردند . در این زمان به توصعه تجارت اقتصاد راه و راهداری ور ایجاد کاروانسراها توجه زیادی می شد .

کاروانسرای دیر گلچین