معماری در ایران، سابقه ای مداوم و بدون انتقطاع 5000 سال تا به امروز دارد که نمونه های مشخص آن در یک منطقۀ وسیع از سوریه به طرف شمال هند و در مرزهای چین از قفقاز تا زنگبار توزیع گردیده است. ساختمان های پارسی از کلبۀ دهقانی تا خانه های چای و آلاچیق های باغ از بسیاری از ساختارهای باشکوه که جهان تا به حال دیده، تشکیل شده است.
معماری ایرانی، در انواع زیاد و شامل هر دو ساختار زیبایی و عملکردی می باشند که از گذشته و تجربه های قبلی شکل گرفته و به تدریج از سنت ها به سوی توسعه پیش می رود. با وجود چالش های زیاد و ورود فرهنگ های متعدد، کلیتی متمایز و یکپارچه دارد که از دیگر کشورهای مسلمان متفاوت است.
- خصوصیات معماری ایرانی عبارتند از:
1-احساس مشخص شده برای فرم و مقیاس
2-نوآوری ساختاری، به ویژه در ساخت و ساز طاق و گنبد
3-دکوراسیون داخلی و طراحی داخلی با محوریت شفافیت و آزادی
به طور عمده، محور اصلی (Motif) معماری ایرانی، سنت و نمادگرایی کیهانی است که توسط آن انسان به ارتباطات و مشارکت با قدرت آسمان دست می یابد. این موضوع، توسط ایران، تقریباً در تمام آسیا به اشتراک گذاشته شده است. نه تنها وحدت و تداوم آن به ایران نسبت داده می شود؛ بلکه ایران به عنوان یک منبع اصلی آن شناخته شده است.
معماری سنتی ایران، اگرچه اغلب مورد نفوذ غرب قرار گرفته و یا توسط درگیری های سیاسی داخلی و نفوذ خارجی ها به طور موقت از مسیر خود منحرف گشته است؛ اما تداوم خود را حفظ نموده و به سختی می توان اشکالی در آن به دست آورد.
در این معماری، هیچ ساختمانی بی اهمیت نیست. حتی آلاچیق های باغ دارای کرامت و عزت می باشند و کاروانسراها نیز به طور کلی جذابیت داشته اند. در بیان واحد بسیاری از ساختمان های ایران، شفاف و حتی زبانزد می باشند. معماری ایرانی، ترکیبی از شدت، سادگی و بی واسطه گی است که دارای زینت و اغلب بیان کنندۀ پایداری می باشد.
معماری ایرانی در چند ویژگی اساسی استوار است که عبارتند از:
1-درونگرایی
2-ساختار
3-همگن بودن
4-انسان انگاری
5-تقارن و ضد تقارن
6-خودبسندگی
7-مینیمالیسم
به طور کلی، معماری سنتی سرزمین ایران در طول اعصار را می توان به هفت کلاس و یا سبک طبقه بندی نمود:
-معماری پیش از اسلام :
1-سبک پیش پارسی:
این سبک معماری جزء طبقه بندی تاریخ توسعۀ معماری ایران می باشد. از قدیمی ترین آثار باقی مانده از عناصر معماری در فلات ایران تپه زاغه، در نزدیکی قزوین می باشد. و البته ساختمان عیلامی نیز در دسته بندی این سبک گنجانده شده است که از نمونه های موجود در این سبک، چغازنبیل، سیلک، شهر سوخته و هگمتانه می باشند.
2-سبک پارسی:
این سبک معماری جزء طبقه بندی تاریخ توسعۀ معماری ایران می باشد. نمونه های این سبک معماری، پاسارگاد، تخت جمشید، کاخ شوش و همچنین نقش رستم می باشند.
3-سبک اشکانیان:
این سبک نیز یکی از سبک های تاریخ معماری ایران است. این سبک معماری شامل طرح هایی از دوره های سلوکی، اشکانی، ساسانی می باشد که در دورۀ ساسانی به اوج خود رسیده است. نمونه های این سبک، معبد آناهیتا، خورهه، طاق کسری تیسفون، بیشابور و کاخ اردشیر در فیروزآباد می باشند.
-معماری اسلامی
1-سبک خراسانی:
این سبک معماری جزء طبقه بندی تاریخ توسعۀ معماری ایران می باشد. نمونه های این سبک شامل: مسجد نائین و مسجد جامع اصفهان می باشد.
2-سبک رازی:
این سبک معماری جزء طبقه بندی تاریخ توسعۀ معماری ایران می باشد. نمونه های این سبک شامل: آرامگاه اسماعیل سامانی و گنبد کاووس و برج های خرقان (قاراقان) می باشد.
3-سبک آذری:
این سبک معماری جزء طبقه بندی تاریخ توسعۀ معماری ایران می باشد. نمونه های این سبک شامل: سلطانیه، ارگ علیشاه، مسجد جامع ورامین، مسجد جامع گهرشاد، مسجد بی بی خانم در سمرقند، گور امیر، مسجد جامع یزد می باشد.
4-سبک اصفهانی:
این سبک معماری جزء طبقه بندی تاریخ توسعۀ معماری ایران می باشد. نمونه های این سبک شامل: چهل ستون، عالی قاپو، مسجد آقا بزرگ، معماری کاشان، مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله می باشد.
•سلسلۀ صفوی عمدتاً در ظهور این سبک معماری و رواج آن به هند تأثیرگذار بود و بعدها توسط مغول ها گسترش یافت.
اکثر مصالح ساختمانی در معماری سنتی ایران مشابه بودند. خاک رس سنگین، به راحتی در مکان های مختلف در سراسر فلات ایران موجود بوده و به وسیلۀ آن ابتدایی ترین روش ساخت و ساز صورت می گرفت. این روش در ایران در زمان های قدیم استفاده شده و هیچ گاه به طور کامل رها نشده است. چیزی که باعث توسعۀ متریال آجر در ایران گشت فراوانی زمین ها از جنس سنگ آهک سرسخت بوده است.
معماری ایرانی، عمدتاً با استفاده از هندسه نمادین یکسان، همچنین با استفاده از فرم های خاص مانند دایره و مربع و طرح بندی هایی در غالب تقارن و حیاط های مستطیل شکل و سالن های مشابه، مشترک هستند.
این عناصر طراحی خاص، در سراسر تاریخ معماری ایران همچنان ادامه داشت. احساس مشخص شده برای مقیاس و استفاده با فکر از اشکال ساده و عظیم از شاخص ترین نشانه های این معماری عبارتند از: قوام تزئینات، پورتال بالای قوسی، ستون هایی با فرمت براکت (Bracket) و ارتفاع. در طول اعصار، این عناصر در نوع کاملاً متفاوت از ساختمان های ساخته شده برای کاربری های متفاوت تحت حمایت قرار گرفته اند.
معماری سنتی ایران و عناصر شاخص آن در ایوان، ستون و یا تالار در نزدیکی تخت جمشید، و معابد ساسانی دیده می شوند. در اواخر دورۀ اسلامی آن را به عنوان رواق کاخ یا مسجد و یا حتی به معماری کنار جاده ای قهوه خانه می توان مشاهده کرد. عنصر مشابه آن چهار طاق است که مشخصۀ بار ساسانی است. این سبک معماری را هنوز هم می توان در بسیاری از گورستان ها و امامزاده ها در سراسر ایران مشاهده نمود.
سبک های پیش از اسلام در 3 الی 4 هزار سال پیش از توسعۀ معماری در تمدن های مختلف فلات ایران مشاهده می شود. معماری پس از اسلام ایران به نوبۀ خود نشانه هایی از معماری پیش از اسلام را با خود در پی داشته است که شامل: اشکال هندسی و تکراری و همچنین سطوح کاملاً پوشیده شده با کاشی های لعابی، گچ بری، آجرکاری، نقوش گل و خوشنویسی می شود.
ایران، از نظر داشتن آثار تاریخی، موزه ها، و دیگر جاذبه های تاریخی و فرهنگی در رتبۀ هفتم در جهان است و توسط یونسکو به عنوان یکی از گهواره های تمدن شناخته شده است.
هر یک از دوره های ایلامیان، هخامنشیان، پارت ها و ساسانیان به عنوان سبک های معماری بزرگی شناخته شده و در فرهنگ های دیگر نیز گسترش یافته است. اگرچه ایران سهم خود را از نابودی نیز متحمل گشته، از جمله تصمیم اسکندر کبیر برای سوزاندن تخت جمشید، اما باقیمانده های این بنای باشکوه برای داشتن یک عکس از معماری کلاسیک ایران کافی است.
بناهای دورۀ هخامنشیان نشان دهندۀ مقیاس بزرگی از معماری ایرانی است. هنرمندان با استفاده از مواد و مصالح خاص که عملاً در همین سرزمین یافت می شد؛ بناهای تاریخی و ماندگاری برای بزرگ ترین کشور جهان به ارمغان آوردند.
پاسارگاد شامل: یک پارک گسترده با پل، باغ ها، کاخ ها و سالن های ستون دار می باشد. پاسارگاد و شوش و تخت جمشید نشان دهندۀ اقتدار شاهان ایران هستند. تزئینات بناهای آن دوره شامل مجسمه ها و نقش برجسته ها تا حدود زیادی مرز امپریالیستی را بیان می کنند.
با ظهور پارتیان و ساسانیان بود که فرم های جدید ظاهر شدند. نوآوری اشکانیان به طور کامل در طول دورۀ ساسانی با اتاق های عظیم بشکه طاقی، گنبد سنگ تراشی جامد و ستون های بلند گل نمایان شد. این سبک برای سال های آینده نیز باقی ماند.
فیروزآباد در استان فارس، یکی از بناهای دورۀ عباسی است که توسط آن معماری ایران به بغداد کشیده شد. دو تن از طراحان که توسط امام منصور (پایه گذار و تثبیت کنندۀ اصلی خلافت عباسیان) استخدام شده بودند تا در شهرستان نوبخت (Naubakht) بنایی را بسازند، یکی از معماران زرتشتی سابق بود که فارس بودن او نیز مشخص شد. دیگری یک نجوم شناس به نام ماشاء الله بود که یک یهودی سابق اهل خراسان بود.
تخت جمشید، تیسفون، جیرفت، سیلک، پاسارگاد، فیروزآباد، ارگ بم، و هزاران بنای دیگر از آثار باستانی ایران هستند اما ما صرفاً به هنر ساختمان ایران دور از آنچه توسط ایرانیان ساخته شده یک نگاه اجمالی می اندازیم.
سقوط امپراطوری پارس با حملۀ نیروهای اسلامی، به احداث ساختمان های قابل توجه مذهبی در ایران منجر شد. هنرهای دیگری مانند خطاطی، گچکاری، آینه کاری، و کار موزاییک از جمله مواردی بودند که از آن پس با معماری ایران در عصر جدید گره خورد. حفاری های باستان شناسی اسناد کافی در حمایت از آثار معماری ساسانی و برتری آن بر معماری جهان اسلام ارائه کرده است.
ظهور اسلام ۱۳ سال پس از بعثت در سپتامبر ۶۲۲ میلادی منجر به تحولات بزرگ در معماری ایران گشته و پایه گذاری معماری اسلامی در سراسر جهان صورت پذیرفت. بناهای ایرانی، در دو قرن اول اسلامی جان سالم به در بردند؛ اما در اواسط قرن سوم به بعد ساختمان اسلامی در اوج شکوفائی و به سرعت در حال گسترش بودند. شگفت آور است که در طول قرن ها شاهد ورود و تلفیق بناها، دکوراسیون منحصر به فرد و خوشنویسی بودیم.
