تاریخچه

قدمت آجر بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می رسد.در ایران بقایای کوره های سفال پزی و آجر پزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد پیدا شده است. همچنین نشانه هایی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقه شش هزار ساله آجر در آن کشور است وازه آجر بابلی و نام خشت هایی بوده که بر روی آنها منشورها قوانین و نظایر آنها را می نوشتند گمان می رود نخستین بار از پخته شدن خاک دیواره ها و کف اجاق ها به پختن آجر پی برده اند .

دست کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و دره سند در پاکستان به کار بردند. در ابتدا، برای درست کردن آجر، مردم گل رس و کاه را، با لگد کردن آن‌ها، مخلوط می‌کردند. آنگاه، مخلوط آماده شده را در قالب‌های مستطیلی می‌ریختند و در آفتاب می‌پختند. آجری که در آفتاب پخته شده بود نمی‌توانست بدون کاه خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس تنها آجرهایی به دست می‌آید که محکم تر و در برابر هوا مقاوم‌تر است.
در ادوار باستان در کناره رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به وجود می‌آمد که لای خشک به صورت مکعب‌های نامنظم در می‌آمد به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینه‌ای در آن روزگار مصرف می‌شد. در قدیم درایران هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده است آجر پزی و مصرف آجر معمول شده است

مراحل پخت آجر
مراحل ساخت آجر عبارتند از : کندن و استخراج مواد خام، آماده سازی مواد اولیه، قالب گیری، خشک کردن، تخلیه و انبار کردن محصول.
۱٫تهیه خاک رس: خاک رسی که برای آجر انتخاب می‌کنند لازم نیست که رس خالص بوده فقط کافی است که ناخالصی نظیز چوب، زغال، ریشه گیاهی نداشته باشد. زیرا این مواد هنگام پختن آجر در داخل کوره سوخته و جای آن خالی می‌ماند و مقاومت آجر را کم می‌کند.
۲٫عمل آوردن خاک: منظور از عمل آوردن خاک آنست که خاکی یکدست و عاری از کلوخه و مواد خارجی مخصوصا مواد آلی داشته باشیم. برای اینکار خاک را هوا می‌دهند، آن را آسیاب می‌کنند و اگر بخواهند آجر مرغوب تهیه کنند آن را می‌شویند. پس از خشک شدن از الک‌های مخصوص می‌گذرانند و دانه‌های درشت آن را جدا می‌نمایند. بعد از تهیه مصالح اگر بخواهند از آن بلافاصله استفاده نمایند آن را به سالن‌های ساخت گل می‌برند و در غیر این صورت آن را در سیلوهای مخصوص انبار می‌نمایند.
۳٫ساختن گل: در حدود ۲۰ گرم از وزن خاک به آن آب اضافه می‌نمایند. آب مورد نیاز باید فاقد مواد خارجی بوده و همچنین نباید آبی باشد که در مراحل مختلف تهیه آجر با خاک رس ترکیب شیمیایی بدهد. بعد از اضافه کردن آب به خاک آن را خوب مخلوط می‌کنند تا تمام ذرات آن در مجاورت آب قرار گیرد و تر بشود. سپس آن را مدتی به حال خود رها می‌کنند تا رفته رفته اب به تمام ذرات خاک نفوذ کرده و آن را تر نماید و گل به شکل خمیر یکنواختی در آید. آنگاه آن را با لگد زدن ورز می‌دهند و به یکنواخت شدن گل و باز شدن کلوخه‌هایی که هنوز در مجاورت آب قرار نگرفته‌اند کمک می‌کنند. مقدار آب موجود در گل باید به حداقل ممکن برسد و فقط شکل دادن گل را ممکن سازد. زیرا هرقدر آب گل زیادتر باشد خشک شدن خشت مشکل تر و پر هزینه تر می‌شود و بعد از آن که آب درون آن متصاعد گردید فضای خالی آن در خشت باقی می‌ماند و موجب پوکی آجر می‌گردد.
۴٫قالب گیری یا خشت زنی: در کارخانه‌های قدیمی خشت زنی با دست انجام می‌گردید. به این صورت قالب چوبی به شکل آجری که می‌خواستند تهیه نمایند می‌ساختند. سپس آن را با دست از گلی که قبلا تهیه شده و آماده بود پر می‌کردند. با فشار انگشتان کلیه فضای خالی که ممکن بود وجود داشته باشد پر می‌نمودند. سپس سطح خارجی را با دست صاف و صیقلی می‌کردند. بعد قالب را که ته نداشت و فقط یک چهار چوب بود را بلند می‌کردند در نتیجه خشت‌های قالب گیری شده در محل خود باقی می‌ماندند.
۵٫خشک کردن خشت: پس از چند ساعت که از زدن خشت می‌گذشت و تقریبا خشت می‌توانست قالب هندسی خود را حفظ کند آن را از محل خود بلند کرده و از سمت سطح باریک تر پهلوی یکدیگر می‌چیدند. و بدین ترتیب سطوح بیشتری از خشت را در معرض جریان باد قرار می‌دادند و به خشک شدن سریع تر خشت کمک می‌کردند. البته در این روش به علت غیر فنی بودن اولا در سطح خشت ناهمواری‌های شدیدی ایجاد می‌شد و در ثانی به علت آن که سطح روی آن در اثر کوران هوا زودتر خشک می‌شد ولی مغز آن هنوز رطوبت داشت و برای آن که رطوبت مغز به خارج هدایت شود ناچار در سطح آن ترک‌هایی ایجاد می‌شد .

انواع کوره‌های آجر پزی
پس از خشک شدن خشت ها را در کوره می چینند طرز چیدن آنها طوری است که بین آنها فاصله وجود دارد تا گازهای داغ و شعله بتواند از لای آنها عبور کند کوره های آجر پزی سه نوع هستند:
کوره تنوره ای هوفمان و تونلی
کوره ی هوفمان :
از نوع کوره هایی است که در آن حرارت متغیربوده و آجرها ثابت هستند. هر کوره هوفمان دارای تعدادی حجره و یا اتاق بهم پیوسته است که دور تا دور کوره قرار گرفته اند و به آنها هب(( قمیر )) گفته می شود.محصول این کوره از لحاظ کیفیت و هزینه تولید، مناسب می باشد.
کوره ی تونلی :
از نوع کوره های است با آتش ثابت،که خشت ها توسط واگن های متحرک، به داخل کوره رانده می شوند. محصول این کوره، آجرهای ممتازی هستند که بیشتر برای کارهای تزیینی و نمای ساختمان بکار می روند.
قابل ذکر است که کوره های تونلی مدرن ترین کوره های آجر پزی می باشند که در آنها سرامیک های ممتاز و صنعتی نیز می پزند.
ویژگی آجر خوب
آجر خوب باید در برخورد با آجر دیگر صدای زنگ بدهد صدای زنگ نشانه سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب آن است آجر خوب باید در آتش سوزی مقاومت کند و خمیری و آب نشود رنگ آجر خوب باید یکنواخت باشد و همچنین باید یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشد سختی آجر باید به اندازه ای باشد که با ناخن خط نیفتد
آجرهای سبز مقاوم هستند و صدای زنگ می‌دهند و آجر نامقاوم و گل بهی صدای تاپ تاپ می‌دهد. آجرنباید کمتر از ۸ درصد وزنش آب به خود جذب کند؛ زیرا اگر بیشتر جذب کند پوک و شکننده خواهد شد و در صورتی که آب کمتری جذب کند ملات را خوب به خود نمی‌گیرد. وزن مخصوص آجر مقاوم بیشتر از نوع نا مقاوم آن است.
انواع اجر تزیینی
آجر واکوب و آبمال = (آجر صاف جهت نمای ساختمان مانند نمای گنبد قابوس) برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب چوبی مانند ماله واکوب می‌کردند وبا دست آغشته به آب رویه آن را صاف می‌کردند. نمونه قدیمی این شیوه را در آجرهای نمای گنبد قابوس شاهد هستیم.
آجر پیش بر = ( خشتی که هنوز خشک نشده به وسیله برنده برش میدادند ) با توجه به طرح و نقشه ی تهیه شده و در اندازه‌های مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت نیمه خشک را با چاقو به شکل مورد نظر برش داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره می‌بردند. آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده ونقش دار تهیه می‌شوند. این آجرها در دو دسته آجر وآجر سفال تهیه می‌شوند.
آجر مهری =(دارای نقوش برجسته یا فرورفته مانند مسجد جامع گناباد دوره سلجوقی –گنبد سلطانیه دوره ایلخانیان) نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرو رفته که در مواردی محدود، به گونه پیش بر و دست کار صورت می گرفته و در عمده آثار به کمک قالب انجام
می شده است. از قرن چهارم با آجرهای سفال نقش دار برخورد داریم. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت‌های لوزی – بادامی – ستاره‌ای شکل – چلیپا و… ساخته می‌شوند. ازمسجد جامع گناباد از دوران سلجوقی، آجرهای نقش برجسته و مشبک با نقش‌های هندسی و کار گره در شکل‌های مربع و مستطیل بدست آمده است.
آجر تراش =در ایران قطعه‌های گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است؛ کاربرد فراوان داشته است. آجرتراشان در پای کار قطعه‌های گوناگون پاره آجر را با تیشه داری آماده می‌کردند ؛که قدمت آن از دوران سلجوقی بوده و در زمان صفویه به تکامل رسیده است.
آجرهای تزئینی قالبی و تراش = (مخصوص دوره قاجار می باشد .در شکل های هندسی وغیرهندسی )
این گونه آجرها که در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفته‌اند؛ خاص دوران قاجار هستند. این آجرها در در نما و بخش‌های مختلف چون پایه ستون‌ها، سر ستون‌ها، و… کاربرد داشته‌اند. این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده‌اند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکل‌های مختلف می‌ساختند
ابساب = (گنبد سلطانیه )آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن در آب می‌خیسانند و کناره آن را به وسیله ماسه بادی گاه با گل رس یا اخرا می‌سایند. این روش به نما جلوه می‌دهد ولی توان آجر را از بین می‌برد. رونق این شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است.
قواره بری =
یکی ار شیوه های اجر تراش است که در ان به جای نقش از قطعه مستقیم اجر استفاده می کنند که رواج ان در دوره قاجار می باشد .
طبقه‌بندی از لحاظ رنگ
در صورت استفاده از آجر در نماچینی رنگ آجر اهمیت پیدا می‌کند. برای استفاده در نماچینی آجرهایی به رنگ‌های زرد کمرنگ که به آن آجر سفید می‌گویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی می‌گویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند.
علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن و کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم می‌باشد است و یا مربوط به اکسید فلزاتی است که در مواد اولیه آجر موجود می‌باشد.
معماری ایرانی در دوران بعد از اسلام

قرن۲ تا اوایل قرن ۵ (سامانی- غزنوی- آل زیار وآل بویه)
آغاز قرن ۵ تا نیمه ی قرن ۷ (سلجوقیان و خوارزمشاهیان)
از نیمه ی قرن ۷ تا قرن ۱۰( ایلخانیان – تیموریان – آل مظفر)
دوران صفویه 
دوران زند و قاجار
دوران پهلوی

قرن۲ تا اوایل قرن ۵ (سامانی- غزنوی- آل زیار وآل بویه):

ویژگی این دوران رابطه ی موجود میان شکل و فرم بنا وتزئینات آن است .تزئینات بنا با شکل کلی در ارتباط است که به نوعی وحدت میان مصالح و طرح بنا انجامیده است . در این دوران که ار آن با عنوان شکل گیری و تکوین یاد می شود؛ شاهد شکوفایی هنرآجر کاری در چهار ناحیه ی ایران شرقی (افغانستان)، خراسان بزرگ (بخارا)، شمال و مرکز ایران هستیم. در این دوران از نظر آجر کاری ظرافت وتناسبات چنان ارزشی دارد که می توان گفت هنر آجر کاری در این دوران به اوج شکوفایی خود رسیده است.

با آگاهی بیشتر که بر اثر انجام کاوشها و شناسایی آثار ناشناخته ی دوران آل بویه از آثار این دوران بدست آمدها است، اعتقاد بر این که هنر آجر کاری در این دوران از اهمیت والایی بر خوردار بوده قوت بیشتری یافته است.

مقبره امیر اسماعی سامانی
بخارا از شهرهای مهم خراسان بزرگ در دوره اسلامی است. در این شهر بناهای باشکوهی بنا گردیده که هر یک از نظر معماری و تزیینات از اهمیت خاصی برخوردارند. این بنا در مرکز شهر قرار دارد و آرامگاه امیر اسماعیل یکی از معروف­ترین شاهان سلسله سامانی است.
شکل مربع بوده اندازه هر ضلع آن ده متر است. مقبره دارای گنبد نیم کره ای است که در چهار گوشه آن چهار گنبد کوچک بنا کرده اند .مقبره دارای چهار در ورودی است که بر روی آن چهار طاق هلالی قرار گرفته است. مقبره اسماعیل سامانی گرچه بنای بسیار کوچکی است؛ ولی سادگی و موزون بودن اجزای آن و بالاخره تریین فوق العاده در سطوح داخلی و خارجی این بنا آن را در زمره شاهکارهای معماری صدر اسلام قرار داده است .
در معماری نخستین بنای اصیلی که به دست معماران ایرانی در اویل سده چهارم هجری ساخته شد بنای آرامگاه شاه اسماعیل سامانی در بخارا بود که سرمشق ساختن برای آرامگاه های باشکوه قرار گرفت در این بنا که چهارگوش ساخته شد و گنبدی بر روی آن قرار گرفت از اجر با استادی هرچه تمامتر برای ایجاد نگاره های گوناگون بر سطوح داخل و خارج آن و ساختن حواشی انواع قاب ها و قاب بندی ها و حتی ایجاد لچک ها یا لوزی های نامنظم و خمیده چهارگوشه قاعده گنبد استفاده شده است.

منابع:

۱- کیانی . یوسف (۱۳۷۴) – تزیینات وابسته به معماری دوره اسلامی
۲- زمرشیدی . حسین(۱۳۸۶) -پیوندونگاره در اجرکاری
۳- حامی . احمد (چاپ هفدهم ۱۳۸۴) – مصالح ساختمان
۴- کباری .سیاوش(۱۳۹۲) – مصالح شناسی-انتشارات دانش وفن
۵- کیانی . مصطفی(بهار۱۳۹۲) – نشریه هنر های زیبا
۶- رجبی .پرویز( ۲۵۳۵ ) – معماری ایران در عصر پهلوی – انتشارات دانشگاه ملی ایران .تهران.
۷- پوپ، آ (۱۳۷۳)، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار،انتشارات فرهنگان، چاپ سوم، تهران.
۸- هیلن براند، رابرت (۱۳۷۹) ، معماری اس المی،ترجمه ایرج اعتصام،نشرشرکت پردازش و برنامه ریزی شهری شهرداری تهران، تهران.