تاریخچه:
نیاز انسان به سرپناه نه تنها در حال حاضر بلکه درسفر هم از روزگاران باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین از گذشته بسیار دور آثار و مظاهری ازاین گونه پناهگاهها و استراحتگاههای بین راه دیده می شود. در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگیهای گوناگون در شهر و روستا جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد.
عملکردهای گوناگونی که در گذشته کاروانسرا به عهده داشته باعث گردیده نامهای متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد
از جمله: کاربات، رباط، ساباط و خان.
این بناها در واقع دارای عملکرد و ظایفی مشابه کاروانسرا بوده ول از نظر ویژگیهای معماری تفاوتهایی داشته اند. نام کاروانسرا ترکیبی از کاروان (کاربان) به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می کنند و سرای به معنی خانه و مکان هر دو کلمه ماخوذ از پهلوی ساسانی است. منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیانگذار احداث بناهای مورد بحث ما هخامنشیان بودند هرودوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاههایی گفتگو می کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود .
برای توضیحات بیشتر و دریافت فایل به ادامه مطلب مراجعه نمائید…
این مورخ از ۱۱۱ بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می برد که در طول حدود ۲۵۰۰ کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه ماهه آن را طی می کردند گرچه نمونه ای از بناهای یاد شده از عهد هخامنشی به جای مانده است.
در دوره اشکانی همانند عهد هخامنشی توسعه راهها و ایجاد ایستگاههای بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و درمسیر اغلب جاده ها بویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمانهایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد. ولی با مقایسه با دژها و شهرهای اشکانی که اخیراً در دشت گرگان شناسائی گرددید می توان احتمال داد که کاروانسراهای آن زمان به صورت مربع یا مستطیل وبا مصالحی چون خشت و آجر بنا گردیده و اطاقها اصطبلهائی در اطراف داشته است.
ویژگیهای ساختمانهای وابسته به راه:
۱) ساباط: این واژه که تقریباً به همه زبانهای خاوری و باختری و آرامی و ایرانی و فرنگی و تازی رفته در زبانهای ایرانی و منجمله فارسی ریشه کهن دارد جزء اول آن سا به معنی آسایش و جزء دومش پسوند بات نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است و در آخر بسیاری از واژه ها چون رباط و کاربات و خرابات و جز اینها آمده و روی هم رفته بجای آسایشگاه و استراحتگاه امروز بکار می رفته است.
ساباط به کلیه بناهاییکه به منظور آسودن بپا می شده چه در شهر و چه در بیرون شهر از آن اطلاق می شده در شهرستانهای جنوبی ایران هنوز هم این واژه درست در جای خود بکار می رود.
۲) رباط: رباط منحصراٌ به ساختمانهای کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته و حتی از آن فعل نیز ساخته اند و رباط به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه بکار می رفته وشاید بر خلاف آنچه در آغاز به نظر می آید ربط و ارتباط هم از این واژه آمده نه اینکه رباط مشتق از ربط باشد.
رباط علاوه بر حوض و آب انبار دارای اتاقهای متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند.
۳) کاربات: کاربات چنانچه پیداست خانه کاروان است و پیش از اسلام بجای کاروانسرا بکار می رفته و آن نیز مانند رباط دارای اتاق و حوض و یا پایاب است و گاهی فقط دو یا سه اتاق دارد و نمونه آن در آبادیهای کنار شاهراه کهن فارسی خودنمایی می کند.
۴) کاروانسرا: به رباطهای بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه بیرون از آن باشد.
کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان دارای باره بند و طویله و انبار است و اغلب ورودی آنرا بازار کوچکی بنام غلافخانه تشکیل می دهد.
گاهی در دو سوی در کاروانسرا و رباط برجهایی بر جای گرفته که در مواقع ناامنی مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار می گرفته است.
۵) خان: خان نیز همان کاروانسرا است و این ویژه در زبان تازی بطور مطلق بجای کاروانسرا بکار گرفته شده است.
کاروانسراها در دوره اسلامی:
در ادواراسلامی عوامل متعددی در شکل یابی توسعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم ان عوامل مذهبی، نظامی واقتصادی است و در این ارتباط انوع کارونسراها از نظر نقشه به وجود آمد. همانند دیگر ابنیه دوره اسلامی اطلاعات درباره کاروانسراهای اوایل اسلام اندک است. سلسله های اوایل اسلام ایران مانند آل بویه، سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام المنفعه چون کاروانسراها و آب انبارها اهمیت فوق به صورت چهار ایوانی بنا گردیده از جمله یادگارهای آن زمانست العاده ای می دادند ورباط چاهه یاماهی در کنار جده مشهد – سرخس که. قرن پنجم ه.ق عصر شکوفائی هنرهای اسلامی بویژه معماری است. شیوه و سبک معماری این عصر در احداث بناهایی چون مساجد ، مدارسو کاروانسراها تقریبا همانند گردید و نقشه بناها به صورت ۲ ایوانی و ۴ ایوانی رواج یافت.
. زیباترین نمونه از کاروانسراهای این دوره رباط یا کاروانسرای شرف در خراسان است این کاروانسرا یادآور زمانی است که جاده خراسان از اهمیت فراوانی برخوردار وده و رونق تجارت و امنیت کامل راهها در سراسر ایران وجود داشته است. آغاز قرن هفتم ه.ق مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود. ولی دیری نگذشت که جانشینان آنها یعنی ایلخانیان مجدداً سازندگی را با بهره گیری از تجربیات و سنتهای متقدم ادامه داده و راه جدیدی را آغاز کردند.
در سفرنامه مارکوپولو به هنگام مسافرت او در مسیر یزد – کرمان می خوانیم:
یزد شهر بزرگی است ساکنین آن مسلمانند در صورتیکه بخواهند از شهر خارج شوند باید هشت روز تمام از صحرائی بگذرند که در آن سه محل (کاروانسرا) برای اطراق مسافران ساخته اند. از کاروانسراهای این دوره که عموماً با نقشه چهار ایوانی بنا گردیده می توان کاروانسراهای مرند، سرچم، جلفا در آذربایجان و رباط جهان آباد یا سپنج در جاده خراسان و رباط انجیره (با نقشه ۸ ضلعی نامنظم) در جاده یزد – مشهد را نام برد.
فعالیتهای معماری و ایجاد کاروانسراها در دوره تیمور ادامه یافت. در مورد کاروانسراهای این دوره اطلاعات جالبی در سفرنمه کلاویخو سفیر دولت اسپانیا در دربار تیمور ثبت است. بدون شک عصر طلائی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است. در این مورد می توان کاروانسراهای راه زیارتی خراسان را که از کرمانشاه شروع و به مشهد ختم می شده است نام برد.
از طرفی نیز ایجاد جاده های بزرگ زمینی و توسعه کشتیرانی منجر به صدور کالاهای تجارتی ایران به کشورهای اروپائی در غرب وچین و هندوستان در شرق شد که در نتیجه تعدادی کاروانسرا نیز در این مسیر تجارتی احداث شد. تارونیه سیاح فرانسوی که چندین بار طی سالهای ۱۰۷۹-۱۰۴۲/ ۱۶۶۸ – ۱۶۳۳ به ایران سفر کرده اطلاعات جالبی دردباره کاروانسراها بویژه کاروانسراهائی که در آنها اقامت کرده می دهد.
همچنین او به هنگام مقایسه کارونسراهای ایران و ترکیه می نویسد:
کاروانسراهای ایران زیباتر و از نظر زندگی به مراتب راحتتر از کاروانسراهای عثمانی است.
شاردن درباره اصفهان وکاروانسراهای اصفهان می نویسد:
در اصفهان ۱۶۲ مسجد و ۴۸ مدرسه و ۱۰۸۲ کاروانسرا و ۲۷۲ حمام وجود دارد. در زمان صفویه کاروانسراهای درون شهری نیز توسعه یافته و از اهمیت ویژه ای برخوردار گردید. در یک طومار خطی که در موزه بریتانیا موجود است حدود ۴۰ کاروانسرا را نام می برد که در اطراف میدان شاه (امام خمینی) بنا شده و هر یک مخصوص خرید و فروش کالای بخصوصی بودند.
در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسراها به عمل آمد به این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی کاروانسراهائی با نقشه مدور هشت ضلعی، چند ضلعی ، دو ایوانی ، نوع کوهستانی و … با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکان محل ساخته شد. در دوره های افشاریه، زندیه و قاجاریه در ساختار کاروانسراها تغییرات چندانی به عمل نیامده و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. همچنین تعداد زیادی از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شد. به این ترتیب ۲۵ قرن از بنیاد کاروانسراهای ایران می گذرد. مشاهده می شود که با گذشت زمان کاروانسراها جنبه های مذهبی ، نظامی و سیاسی را از دست داده و فقط جنبه اقتصادی آن است که توانسته با نامهایی چون سرا و تیمچه در بازارها و محلهای بازرگانی به حیات خود ادامه دهد.
ویژگیهای کاروانسرا
شیوه معماری محل و منطقه مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیایی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است. ساختمان کاروانسراها معمولا دارای حصاری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع و دیوارهای آن برجهائی قرار گرفته به طوری که دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سردری است که گاهی برفراز آن ساختمان دو طبقه ای ساخته اند. در کاروانسراها اطاقهای مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می شد و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبلها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان حیاط باز می شده است. کاروانسراهائی که در دشت ها ساخته شده اند عموماً یک طبقه هستند و در بعضی از آنها دروازه ورودی و روی ایوان جبهه مقابل ورودی اطاق یا اطاقهائی برای نگهبانی کاروانسرادار یا مامورین ساخته می شده است. ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دو طبقه هستند.
